Cyceron

Cyceron (właśc. Marcus Tullius Cicero; 106–43 p.n.e.) – mówca, filozof i polityk rzymski.

Cyceron

Listy

Listy do Attyka

(łac. Epistulae ad Atticum)

• Archimedesowy problem.
  • Znaczenie: problem trudny do rozwiązania.
  • Źródło: 12, 4
  • Zobacz też: Archimedes

• Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby.
  • Equi donati dentes non inspiciuntur. (łac.)
  • Źródło: 15, 17
  • Zobacz też: koń

• Dobro to tylko to, co szlachetne, zło to tylko to, co haniebne.
  • Nihil bonum nisi quod honestum, nihil malum nisi quod turpe. (łac.)
  • Źródło: 10, 4
  • Zobacz też: dobro, zło

• Pokój bez książek jest jak ciało bez duszy.
  • Postea vero quam Tyrannio mihi libros disposuit, mens addita videtur meis aedibus. (łac.)
  • Opis: dosłownie „Ale po tym, jak Tyranniusz ułożył dla mnie książki, wydaje się, że do mojego domu dołączyła dusza”.
  • Źródło: 4, 8
  • Zobacz też: książka, pokój

Listy do przyjaciół

(łac. Epistulae ad familiares)

Epistulae ad familiares, wydanie z 1547, Wenecja

• Dwa razy potknąć się o ten sam kamień.
  • Bis ad eundem lapidem offendere. (łac.)
  • Źródło: 10, 20, 2
  • Zobacz też: kamień

• Jeśli masz ogród i bibliotekę, masz wszystko, czego potrzebujesz.
  • Si hortum in bibliotheca habes, nihil deerit. (łac.)
  • Źródło: 9, 1
  • Zobacz też: biblioteka, ogród

• (Ponieważ) list się nie rumieni.
  • Epistola (enim) non erubescit. (łac.)
  • Opis: papier jest cierpliwy, napisać można wszystko.
  • Źródło: 5, 12, 1
  • Zobacz też: list

• Przyjaciel to jakby drugie ja.
  • Amicus tamquam alter ego. (łac.)
  • Źródło: 7,5, 1
  • Zobacz też: przyjaciel

Mowy

• Bądźmy niewolnikami prawa, abyśmy mogli być wolni.
  • Legum servi sumus ut liberi esse possimus. (łac.)
  • Źródło: W obronie Aulusa Kluencjusza Habitusa (Pro Cluentio), 53, 146
  • Zobacz też: prawo

• Gdy z naturą niezwykłą i wybitną połączy się jakieś wykształcenie naukowe, wówczas zwykle powstaje coś wspaniałego i osobliwego.
  • Cum ad naturam eximiam et illustrem accessit ratio quaedam conformatioque doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum ac singulare existere. (łac.)
  • Źródło: W obronie poety Archiasza (Pro Archia), 7

• Imiona są ohydne.
  • Nomina sunt odiosa (łac.)
  • Znaczenie: nie należy wymieniać nazwisk.
  • Źródło: W obronie Sekstusa Roscjusza (Pro Roscio Amerino), 16, 47

• Jestem obywatelem rzymskim.
  • Civis Romanus sum. (łac.)
  • Opis: wypowiadając te słowa obywatel Rzymu uchylał się przed sądem poza granicami swej ojczyzny.
  • Źródło: Werrynki (In Verrem), 5, 57, 147

• Poetami się rodzą, mówcami się stają.
  • Poetae nascuntur, oratores fiunt. (łac.)
  • Źródło: W obronie poety Archiasza (Pro Archia), 8
  • Zobacz też: poeta, mówca

• W żadnym momencie człowiek nie zbliża się do bogów bardziej niż wtedy, gdy jest zaangażowany w ratowanie bliźniego.
  • Homines enim ad deos nulla re propius accedunt quam salutem hominibus dando. (łac.)
  • Źródło: W obronie Kwintusa Ligariusza (Pro Ligario), 38
  • Zobacz też: człowiek, Bóg

• Z chciwości (…) rodzą się wszystkie zbrodnie i złe uczynki.
  • Ex avaritia (…) omnia scelera ac maleficia gignuntur. (łac.)
  • Źródło: W obronie Sekstusa Roscjusza (Pro Roscio Amerino), 50, 75
  • Zobacz też: chciwość, zbrodnia

• Życie jest krótkie – chwała nieśmiertelna.
  • Vitae brevis cursus, gloriae sempiternus. (łac.)
  • Źródło: W obronie trybuna Sestiusza (Pro Sestius), 21, 47
  • Zobacz też: życie, chwała

Filipiki

(łac. Philippicae)

• Hannibal u bram!
  • Hannibal ad portas! (łac.)
  • Źródło: I, 5, 11 (także: De finibus 4, 9, 22)

• Każdy człowiek może zbłądzić, uparcie trwa w błędzie tylko głupiec.
  • Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare. (łac.)
  • Źródło: XII, 2
  • Zobacz też: głupiec

• Nic bowiem nie kwitnie bez końca; jeden wiek następuje po drugim.
  • Nihil enim semper floret, aetas succedit aetati. (łac.)
  • Źródło: XI, 39

• Pieniądz jest nerwem wojny.
  • Nervi belli, pecunia infinita.
  • Źródło: V, 2
  • Zobacz też: pieniądze, wojna

• Strach nie jest długotrwałym nauczycielem obowiązku.
  • Timor, non diuturnus magister offici. (łac.)
  • Źródło: II, 36
  • Zobacz też: obowiązek, strach

Przeciw Katylinie

(łac. In Catilinam)

• Gdy zachowują spokój, godzą się.
  • Cum quiescunt, probant. (łac.)
  • Źródło: I, 21

• Jak długo, Katylino, będziesz nadużywał naszej cierpliwości? Jak długo będziesz w swoim szaleństwie naigrywał się z nas? Do jakich granic będziesz się chełpił swoim zuchwalstwem nie znającym cugli? Czyż nie strwożyły cię nocne straże na Palatynie ani straże przemierzające miasto, ani trwoga, która ogarnęła lud, ani obecność tutaj wszystkich uczciwych ludzi, ani wybór tego obronnego miejsca na posiedzenie senatu, ani twarze i spojrzenia wszystkich obecnych? Czyż nie rozumiesz, że zamiary twoje zostały odkryte? Nie widzisz, że twój spisek znany już jest wszystkim obecnym i zdemaskowany? Kto z nas, według ciebie, nie wie, co robiłeś ostatniej, co poprzedniej nocy, gdzie byłeś, kogo zwoływałeś, jaką podjąłeś decyzje? O co za czasy! O co za obyczaje!
  • Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? (łac.)
  • Opis: 1. mowa wygłoszona w Senacie rzymskim 8 października 63 p.n.e.
  • Źródło: I, 1

Cyceron oskarżający Katylinę w senacie rzymskim.
Fresk Cesare Maccariego (1888)

• Milcząc, wołają.
  • Cum tacent, clamant. (łac.)
  • Znaczenie: milczenie jest wymowniejsze od mowy.
  • Źródło: I, 3

• O, czasy! O, obyczaje!
  • O tempora! O mores! (łac.)
  • Źródło: I, 1
  • Zobacz też: czas, obyczaje

• Odszedł precz, umknął, wyrwał się.
  • Abiit, evasit, excessit, erupit. (łac.)
  • Źródło: II, 1, 1

W obronie Milona

(łac. Pro Milone)

• Istnieje owo niepisane, lecz przyrodzone prawo, iż siłę siłą odeprzeć wolno.
  • Est enim ea non scripta, sed nata lex, quod vim vi repellere licet. (łac.)
  • Źródło: IV, 10
  • Zobacz też: siła

• W czasie wojny milkną Muzy.
  • Inter arma silent Musae. (łac.)
  • Źródło: IV, 11
  • Zobacz też: wojna, Muzy

• W czasie wojny milczą prawa.
  • Inter arma enim silent leges. (łac.)
  • Źródło: IV, 11

• Zagadka dla krytyków.
  • Crux criticorum. (łac.)
  • Źródło: IV, 12
  • Zobacz też: krytyk, zagadka

Dzieła filozoficzne i retoryczne

• Dobrze powinno dziać się dobrym, źle złym.
  • Bene bonis, male malis. (łac.)
  • Źródło: O naturze bogów (De natura deorum), III, 32, 80

• Jeśli się nie zna historii, pozostaje zawsze dzieckiem.
  • Nescire autem quid ante quam natus sis acciderit, id est semper esse puerum. (łac.)
  • Źródło: Mówca (Orator), 120
  • Zobacz też: dziecko

• Krańcowa wolność prowadzi narody i jednostki do skrajnego niewolnictwa.
  • Nimiaque illa libertas et populis et privatis in nimiam servitutem cadit. (łac.)
  • Źródło: O republice (De re publica), I, 68
  • Zobacz też: wolność, niewolnictwo

• Ten jest bogaczem, który tyle posiada, że niczego więcej nie pożąda.
  • Dives est, cui tanta possesio est, ut nihil optet amplius. (łac.)
  • Źródło: Paradoksy stoickie (Paradoxa stoicorum), 6
  • Zobacz też: bogacz

• Twarz jest zwierciadłem duszy.
  • Imago animi vultus. (łac.)
  • Źródło: Mówca (Orator), XVIII, 60
  • Zobacz też: dusza, zwierciadło

Leliusz o przyjaźni

(łac. Laelius de amicitia)

Laelius de amicitia, XV-wieczny rękopis, Biblioteka Watykańska

• Ani wody, ani ognia, jak to mówią, nie używamy w tylu okolicznościach, co przyjaźni.
  • Itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. (łac.)
  • Źródło: 6, 22
  • Zobacz też: ogień, woda

• Bowiem nie tylko owa fortuna jest ślepa, lecz także czyni ślepymi zwykle tych, których wybrała.
  • Non enim solum ipsa fortuna caeca est, sed eos etiam plerumque efficit caecos, quos complexa est. (łac.)
  • Źródło: 15, 54
  • Zobacz też: fortuna

• Najtrudniej o przyjaźń wśród tych, którzy ubiegają się o zaszczyty w służbie państwowej. Gdzie bowiem znajdziesz takiego, który godność przyjaciela przeniósłby ponad swoją?
  • Amicitiae difficillimae reperiuntur in iis, qui in honoribus reque publica versantur. Ubi enim istum invenies, qui honorem amici anteponat suo? (łac.)
  • Źródło: 17, 64
  • Zobacz też: przyjaciel

• Wszystko co sławne jest rzadkie.
  • Omnia praeclara rara. (łac.)
  • Źródło: 21, 79

• Wykreślić ze świata przyjaźń (…) to jakby zgasić słońce na niebie, gdyż niczym lepszym ani piękniejszym nie obdarzyli nas bogowie.
  • Solem enim e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. (łac.)
  • Źródło: 15, 47
  • Zobacz też: przyjaźń

O mówcy

(łac. De oratore)

Pierwsza strona De oratore.
Rękopis sporządzony w północnej Italii około 1400 roku

• Argumentów nie należy liczyć, lecz ważyć.
  • Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. (łac.)
  • Źródło: II, 76
  • Zobacz też: argument

• Doświadczenie jest najlepszym nauczycielem.
  • Usus magister est optimus. (łac.)
  • Źródło: III
  • Zobacz też: doświadczenie

• Historia nauczycielką życia.
  • Historia magistra vitae est. (łac.)
  • Źródło: II, 36
  • Zobacz też: historia

• Jedna księga Dwunastu tablic przewyższa autorytetem i użytecznością biblioteki wszystkich filozofów.
  • Bibliothecas me hercule omnium philosophorum unus mihi videtur XII tabularum libellus (...) et auctoritatis pondere et utilitatis ubertate superare. (łac.)
  • Źródło: I, 44
  • Zobacz też: prawo dwunastu tablic

• Odstręczają mnie nadgorliwcy.
  • Non amo nimium diligentes. (łac.)
  • Źródło: II, 67

• Pierwszą zasadą jest, by historyk nigdy nie ważył się pisać kłamstw; drugą, by nigdy nie starał się ukryć prawdy; trzecią, by swoją pracą nie wzbudzał podejrzeń, że kogokolwiek faworyzuje lub jest do kogokolwiek uprzedzony.
  • Nam quis nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi dicere audeat? Deinde ne quid veri non audeat? Ne qua suspicio gratiae sit in scribendo? Ne qua simultatis? (łac.)
  • Źródło: II, 15
  • Zobacz też: historyk

O najwyższym dobru i złu

(łac. De finibus bonorum et malorum)

• Albowiem państwo nie może być szczęśliwe w czasie buntu, ani dom nie może być szczęśliwy w czasie niezgody między gospodarzami.
  • Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus. (łac.)
  • Źródło: I, 58
  • Zobacz też: państwo, dom, nieszczęście

• Głód jest najlepszą przyprawą.
  • Cibi condimentum est fames. (łac.)
  • Źródło: II, 90, 10
  • Zobacz też: głód, przyprawa

• Przystoi, aby ojczyzna była nam droższa niż my sami sobie.
  • Decet cariorem esse patriam nobis quam nosmet ipsos. (łac.)
  • Źródło: III, 64

• Przyzwyczajenie to (jakby) druga natura.
  • Consuetudo (quasi) altera natura. (łac.)
  • Źródło: V, 25, 74
  • Zobacz też: przyzwyczajenie

• Sztuka jest filozofią życia.
  • Ars est philosophia vitae. (łac.)
  • Źródło: III, 4
  • Zobacz też: filozofia, sztuka

O powinnościach

(łac. De officiis)

Dziecięcy egzemplarz De officiis Henryka VIII,
ze zbiorów Biblioteki Szekspirowskiej Folgera w Waszyngtonie

• Bo i cóż, na bogów, jest bardziej pożądane od mądrości, co jest doskonalsze, co lepsze dla człowieka, co dlań stosowniejsze? A przecież ci, którzy dążą do jej zdobycia, noszą właśnie miano filozofów; filozofia zaś (…) to nic innego jak umiłowanie mądrości. Mądrość z kolei jest (…) znajomością spraw boskich i ludzkich oraz podstaw, na których się te sprawy opierają.

• Co innego jest ukryć, co innego przemilczeć.
  • Aliud est celare, aliud tacere. (łac.)
  • Źródło: III, 14

• Co nie jest moralnie dobre, nie jest pożyteczne.
  • Quod honestum non est, id ne utile quidem. (łac.)
  • Źródło: I, 78

• Drodzy są rodzice, dzieci, krewni, domownicy, ale miłość wszystkiego zawarła w sobie ojczyzna.
  • Cari sunt parentes, cari liberi, propinqui, familiares, sed omnium caritates patria una complexa est. (łac.)
  • Źródło: I, 17
  • Zobacz też: ojczyzna

• Nic nie jest godne człowieka wolnego, co nie jest równocześnie sprawiedliwe.
  • Nihil est liberale, quod non idem iustum est. (łac.)
  • Źródło: I, 43

• Niechaj zbroja ustąpi przed togą.
  • Cedant arma togae. (łac.)
  • Znaczenie: niech nastanie zgoda.
  • Źródło: I, 22

• Niegodny człowieka wolnego i przynoszący ujmę jest sposób zarobkowania przeróżnych najemników (…) bo już sama zapłata, jaką otrzymują, jest swego rodzaju wynagrodzeniem za niewolnicze posługi.
  • Illiberales autem et sordidi quaestus mercennariorum omnium, quorum operae, non quorum artes emuntur; est enim in illis ipsa merces auctoramentum servitutis. (łac.)
  • Źródło: I, 150
  • Zobacz też: praca najemna

• U przyjaciół wszystko jest wspólne.
  • Amicorum omnia sunt communia. (łac.)
  • Źródło: I, 16

• Z ognia ogień.
  • Ab igne ignem. (łac.)

• Żadna dziedzina życia, czy to publiczna, czy prywatna, prawna, czy domowa, niezależnie od tego, czy robisz coś dla siebie, czy wtedy, gdy masz do czynienia z inną osobą, nie może być wolna od obowiązku [moralnego].
  • Nulla enim vitae pars neque publicis neque privatis neque forensibus neque domesticis in rebus, neque si tecum agas quid, neque si cum altero contrahas, vacare officio potest. (łac.)
  • Źródło: I, 4

O prawach

(łac. De legibus)

• Cnota jest doskonałym rozumem.
  • Virtus est perfecta ratio. (łac.)
  • Źródło: I, 16, 45
  • Zobacz też: cnota, rozum

• Dobro ludu – najwyższym prawem.
  • Salus populi suprema lex. (łac.)
  • Źródło: III, 3, 8
  • Zobacz też: lud, prawo

• Prawo jest najwyższym rozumem zakorzenionym w naturze, który nakazuje, co należy zrobić i zabrania robienia czegoś przeciwnego.
  • Lex ratio summa insita in natura, quae jubet ea, quae facienda sunt, prohibetque contraria. (łac.)
  • Źródło: I, 6

• Złe przykłady wyrządzają więcej szkody niż grzechy.
  • Plus exemplo quam peccato nocent. (łac.)
  • Źródło: III, 14, 32
  • Zobacz też: przykład, grzech

O starości

(łac. Cato Maior de senectute)

• Krótki okres życia jest dostatecznie długi na to, aby żyć dobrze i uczciwie.
  • Breve tempus aetis satis longum est ad bene honestumque vivendum. (łac.)
  • Źródło: 70

• Skąpstwo starców to głupota – cóż może być bardziej absurdalnego od gromadzenia zapasów na drogę w chwili, gdy zbliżamy się do kresu podróży.
  • Avaritia vero senilis quid sibi velit, non intellego; potest enim quicquam esse absurdius quam, quo viae minus restet, eo plus viatici quaerere? (łac.)
  • Źródło: 18, 66

• Starość odrywa od życia codziennego.
  • A rebus gerendis senectus abstrahit. (łac.)
  • Zobacz też: starość

O wróżeniu

(łac. De divinatione)

• Co kto często widzi, temu się nie dziwi, chociażby nie wiedział, dlaczego to się dzieje; czego przedtem nie widział, to jeśli się zdarzy, uważa za dziw.
  • Quod crebro videt non miratur, etiamsi cur fiat nescit. Quod ante non vidit, id si evenerit, ostentum esse censet. (łac.)
  • Źródło: II, 22

• Nie można powiedzieć niczego tak niedorzecznego, czego by jakiś filozof nie powiedział.
  • Nihil tam absurde dici potest quod non dicatur ab aliquo filosophorum (łac.)
  • Źródło: II, 58
  • Zobacz też: filozof

Rozmowy tuskulańskie (Tuskulanki)

(łac. Tusculanae disputationes)

 Poniżej znajdują się wybrane cytaty, więcej znajdziesz w osobnym haśle Rozmowy tuskulańskie.

• Czyż każdy zacny i poważny człowiek nie wyzna, że wiele nie wie i że ciągle powinien się uczyć?
  • Nonne optimus et gravissimus quisque confitetur multa se ignorare et multa sibi etiam atque etiam esse discenda? (łac.)
  • Źródło: III, 28
  • Zobacz też: uczenie się

• Filozofia jest uprawą ducha.
  • Cultura animi philosophia est. (łac.)
  • Źródło: II, 5

• Jest cechą głupoty dostrzegać błędy innych, a zapominać o swoich.
  • Est proprium stultitiæ aliorum vitia cernere, oblivisci suorum. (łac.)
  • Źródło: III, 30
  • Zobacz też: głupota

Inne

• Byłoby niedorzecznością ganić innych w takiej dziedzinie, w której się samemu popełnia błędy.
  • Zobacz też: błąd

• Człowieka tworzą maniery i charakter.
  • Źródło: Stanisław Kilian, Państwo i społeczeństwo, wydania 1–4, Krakowska Szkoła Wyższa im. A. Frycza-Modrzewskiego, 2005, s. 75.
  • Zobacz też: savoir-vivre

• Czym sen dla ciała, tym przyjaźń dla ducha – odświeża siły.
  • Zobacz też: przyjaźń, sen

• Dobro państwa – najwyższym prawem.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.
  • Zobacz też: państwo

• Gniew jest zaczynem niedorzeczności.
  • Zobacz też: gniew

• Historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia.
  • Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae. (łac.)

• Kto cierpi, ma pamięć.
  • Zobacz też: pamięć

• Kto przewidział przyszłe nieszczęścia, pozbawił siły obecne.

• Między dobrymi wszystko dobrze się układa.

• Możesz mnie nienawidzić, byle byś mnie kochał.
  • Zobacz też: nienawiść

• Największa wina jest w tym, kto nie chce słuchać prawdy.
  • Zobacz też: prawda, wina

• Narodziliśmy się dla sprawiedliwości.
  • Zobacz też: sprawiedliwość

• Nic nie jest tak szybkie jak kalumnia: niczego łatwiej nie można rzucić, łatwiej zaakceptować, ani szybciej rozprowadzić.

• Nic nie kwitnie wiecznie.

• Nie być chciwym to już bogactwo.
  • Zobacz też: bogactwo, chciwość

• Nie chcę chwalić, aby nie wydawać się pochlebcą.
  • Zobacz też: pochwała

• Nie ma nic bardziej nieznośnego jak głupiec, któremu się powodzi.
  • Zobacz też: głupiec

• Nie wystarczy zdobywać mądrości, trzeba jeszcze z niej korzystać.
  • Zobacz też: mądrość

• Niejednego głupca chroni jego urząd.

• Nigdy nie wątpi ten tylko, kto nic nie wie.

• Nigdy się nie jest mniej samotnym, niż gdy się jest samotnym.
  • Zobacz też: samotność

• Nikt nie powinien wykorzystywać cudzej ignorancji.
  • Zobacz też: ignorancja

• Praca tworzy zaporę przeciwko smutkowi.
  • Zobacz też: praca, smutek

• Prawdziwa przyjaźń to doskonała harmonia tego, co ludzkie, z tym, co boskie.

• Prawo stawia dobro ogółu ponad dobrem jednostki.

• Rodzimy się żyjemy i umieramy dla ojczyzny.

• Szczęście może przyjść przypadkowo, ale o rozum musimy postarać się sami.
  • Zobacz też: rozum, szczęście

• Sztuka wymaga uznania.

• Takie oto jest pierwsze przykazanie miłości: prosić tylko o to, co uczciwe, i czynić tylko to, co uczciwe.

• Tak kieruj państwem, żeby Twoi obywatele cieszyli się, że Ty się urodziłeś, bez Ciebie nikt w ogóle nie może być ani szczęśliwy, ani sławny, ani bezpieczny.
  • Ita guberna rem publicam, ut nature esse cives tui gaudeant, sine quo nec beatus nec clarus, nec tutus quisquam esse omnino patest. (łac.)

• Wróg zawsze powie ci prawdę, przyjaciel nigdy.
  • Zobacz też: wróg, prawda

• Wybieraj, kogo masz kochać.

• Za ołtarze i ogniska domowe walczyć.
  • Zobacz też: walka