Józef Ignacy Kraszewski

Banita

Obcy ludzie zdumiewają się pytając, jaka to jest ta Rzeczpospolita nasza, w której zbrodzień podobny bezkarnie chodzić może długie lata, z wyrokiem nad głową, którego nikt nie śmie spełnić ino dlatego, że do rodziny możnej i znacznej należy.

Jesteście stróżami waszej własnej wolności (…), strzeżcie zatem i brońcie waszych wolności, lecz dajcie na to pozór, aby ta wolność wasza źle użytą nie była.
- Opis: słowa Stefana Batorego do posłów sejmowych

Rzadka to rzecz, aby mały człowiek poszanował w upadku niegdyś potężniejszego od siebie. Jest coś niepoczciwego w naturze ludzkiej, że taki biedny człek niemal czuje się zwycięzcą, gdy los mu da w ręce takiego, który nad nim górował.

Rzadki bowiem naówczas przykład był, aby się rodzina, nawet rozróżniona przekonaniami, rozpadła i nieprzyjaźnie przeciwko sobie występowała. Węzeł starodawny, święty, łączył ze sobą rodzeństwa, a nawet dalsze gałęzie i odrośle z jednego pnia wychodzące.

Barani Kożuszek

My mamy z przeszłością do walczenia i z nałogami wielą. Można by słownik ułożyć z tych wyrazów, do których się u nas fałszywe przyczepiły pojęcia. Mamy do czynienia z dykcjonarzem. Począwszy od naszej wolności, wszystko w nim przerobić potrzeba.
- Opis: członek patriotycznego obozu reform o sytuacji Polaków podczas Sejmu Czteroletniego

Bracia rywale

A obyczaj stary! Tym się też nie godzi pomiatać. Jak zaczniemy wszystkim pomiatać, jak zaczniemy wszystko przerabiać, nic nie zostanie.

Przez gorsze idzie się do lepszego, a dróg ludzkich sędzią jest Ten, co je wyznacza.

W surowości widział pewien środek wykształcenia charakteru. Samą dobrocią młodość wyżyć bez szwanku nie może, tak jak srogością samą psuje się i zasycha.
- Opis: o wychowawcy osieroconych bliźniaków

Dziadunio

Jak z potwarzy zawsze coś zostanie, tak i ze zgorszenia część żądła się wpija.

Nic lepiej nie probuje upadku człowieka i narodu nad upodobanie w grze.

Starzeje ten tylko, kto sobie zestarzeć dozwala.

Wierz staremu, najświeższy owoc przy nadgniłym leżąc psuć się musi.

Dziennik Serafiny

Kobieta z rozumem odgaduje wszystko... a ta, co go nie ma, nabrać go nie potrafi...

Męża zarazem i kochanka dostać trudno... Ktoś to powiedział bardzo trafnie, że mężczyzna jest jak scyzoryk, którym jeśli się pióra temperuje, chleba nim krajać nie można, i odwrotnie... Mąż to nóż do chleba... kochanek... temperuje pióra.

Moda, która suknie kraje, modeluje też i ludzi podług jakiegoś wzoru wieku... Wszyscy chcą do tej lalki być podobni. Myśli i przekonania nawet święcą pewnej modzie... Świat staje się bardzo nudnym.

Nieszczęście nauczyło mnie jednego – uciekłam się do czytania, aby zapomnieć o tym, co mnie nęka i otacza...

Świata blaskiem pożyczanego dostatku nigdy oszukać nie można, a godnie noszone ubóstwo każdy szanuje.

Historia kołka w płocie

Nic lepiej nie maluje fatalizmu, w który popadliśmy przez lenistwo umysłowe i wszelakie inne, nad to wiekuiste: – Jakoś to będzie. – Jak będzie i kiedy i przez kogo, nie wiemy, ale nas pociesza, że jakoś to będzie.

Z iluż to szaleństw rodzą się arcydzieła, a proszę mi pokazać, aby jedno rozum wystrugał??

Hrabina Cosel

Słowo jest czymś więcej niż serce, bo serca ja nie jestem panią, a słowu memu jam królową.

To tylko prawdziwie piękne, co po latach wielu jeszcze się tak jak pierwszego dnia wydaje.

Infantka

Ludzi wdzięcznych znajdzie się coś może, narody zawsze niewdzięczne być muszą!

Smutek na człowieku jest jak piasek na mogile, kogo on przysypie, niełatwo odkopać.

Wielkie braterstwo i serdeczna przyjaźń dwóch narodów, na którą niby się zanosiło, zmieniły się jak liche wino w ocet kwaśny.
- Opis: o wzajemnym stosunku Polaków i Francuzów

Jaryna

Im dłużej karmim w sobie jakie uczucie, przekonanie, pojęcie, tym ciężej się z nim rozstać i długo człowiek oczywistości nawet się opiera, z prawdą walczy, fałszem żyć woli, niż wyrzec się tego, co już część jego istoty stanowi.

W sercu człowieka, jak w świecie cieleśnym, uczucia są barwami: kilka ich składa całą gamę światła, ale nieskończone są ich odcienie, kombinacje i przemiany. Wyrazy języka, jak ołówek rysownika, ledwie potrafią zebrać tych uczuć główne kształty; wszystkie się szaro i ciemno malują pod niecierpliwą ręką, która żywego życia odtwarza tylko suche formy.

Wy, ludzie złą cywilizacją zepsuci, przywykliście w każdym kwiecie wprzód niż zapachu i barwy szukać robaczka, co go toczy; z pyłków kielicha często tworzycie sobie potwory.

Klasztor

Kochać tych, co zasługują na to, aby byli kochani, bardzo łatwo; ale miłość mieć dla upadłych i nie porzucić ich, gdy wszystko opuściło, chrześcijańskim jest dziełem.

Myślisz, że stracona wiara odzyskuje się rozumem? Nie. Jak poszła, tak powraca przez serce.

Znanym jest serca ludzkiego przymiotem, że się przywiązuje do tych, którym mogło usłużyć. Odwrotną stroną medalu tego jest równie dowiedziony pewnik, że dobrodziejstwo upokarza i najczęściej wywołuje niewdzięczność.

Wy wszyscy (...) w tej naszej wierze i w jej zakonie szukacie dziś plam, odrzucacie ją pod pozorem, że krępuje wolność waszą, że was pęta. Spójrzcież na tych, którzy zrzucili z siebie tę niewolę: jak żyją i czy im z tym lepiej? Po owocach poznać drzewa, a jakież owoce zrodził libertynizm wasz, który żadnych praw i granic znać nie chce?

Klin klinem

W temperaturze człowieka widzimy ten sam fenomen, co na ziemi, gdy w jednym półsferzu podnosi się ciepło, na drugim panują chłody – prawie zawsze serce ostygłe idzie z płonącą fantazją i rozbujałą głową.

Z dobrą nowiną do poczciwego człowieka nigdy za wcześnie przyjść nie można.

Kopciuszek

Dowiedziona rzecz, że ci co sobą rządzić nie umieją, najlepiej drugimi potrafią...

Dziś wszystko się pragnie uszlachetnić – szewc zowie się artystą obuwia... krawiec mówi ci o moralnym znaczeniu swych płodów, traktiernia zowie się „akademią gastronomiczną”, czemuż by jatka nie miała się nazywać „instytutem mięsnym”?

Dziwna w tym ludzka natura, która z pokrewieństwa naszego z małpami wynikać musi, jak się zdaje, że zawsze pragniemy zastosować się do tego, co nas otacza i przebrać się za kogo innego.
- Zobacz też: natura ludzka

Odzienie to jest taka rzecz, co jak tytuł książki naprzód każdemu w oczy wpada.

Od kobiety, która pragnie zatrzymać, uciec jest niepodobieństwem.

Pojmował to dobrze, że każdy lekarz powinien obrać sobie jakąś specjalność; on miał specjalność wielkich panów. Wątpię bardzo, czyby się nawet poznał na tych głupich chorobach, na które ubodzy chorują i znając to do siebie, wzywany, nigdy do chudziny nie pojechał.
- Postać: doktor Mazzini

Świat nie ma zwyczaju gonić tych, co się od niego odwracają z pogardą, jemu trzeba sideł, lepu, a wziąć go można bardzo łatwo.

Świat popsuty! Żadnej w nim pasji, żadnej, co się nazywa – chodzą bladzi jak ćmy po świecie, a patrząc na nich aż spać się chce i poziewać.

Wasze dzisiejsze babskie pokolenie mięczaków od lada czego niestrawności dostaje i nie wiedzieć czym się spije. O! o! nie tak to ongi bywało.
- Opis: pułkownik Soroka o młodszym pokoleniu

Kraków za Łoktka

Im kto więcej w życiu cierpiał, tym więcej przecierpieć może.

Im prostsze były wyroby kraju, tym większa obcych potrzeba. Kupcy zyskiwali najwięcej na sprzedaży tu właśnie, gdzie to, co przywieźli, osobliwym było i pożądanym.

Miał tę pańską ogładę, która niewiastom jest miłą, bo wyższość jakąś obiecuje, choć najczęściej jest łupiną gładką pustego orzecha.

Na zoranej pługiem żelaznym ziemi, choć ją zielone trawy i kwiaty okryją, zostają blizny na zawsze.

Swawola zawsze więcej jedna przyjaciół niż surowość i karność.

Król chłopów

Słowo wiatr... ci co mówią wiele, zazwyczaj czynią mało.
- Źródło: tom II, ks. trzecia, wyd. Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1881, s. 34.

Z ludzi jak z kwiatów woń wychodząca na świat, niekoniecznie odpowiada temu, co się w nich w istocie znajduje. Pachnie często trucizna, odraża wonią dobroczynne ziele. Tak i sława ludzka nie pełna bywa i niesprawiedliwa, podnosi często to, co na to nie zasługuje, zapomina o tem, co najbardziej pamięci warto.
- Źródło: tom II, ks. trzecia, wyd. Spółka Wydawnicza Księgarzy, Warszawa 1881, s. 32.

Król Piast

Ludzie się nigdy nie cisną ku mogiłom, zwracają się ku życiu, a jeżeli ich obowiązek napędzi ku nim, nie trwają długo.
- Źródło: Król Piast, LSW, Warszawa 1973, s. 23.

Wszystko, co przychodzi niespodzianie – spada jak gromem na człowieka i na czas jakiś pozbawia go siły.
- Źródło: Król Piast, LSW, Warszawa 1973, s. 133.

Krzyżacy 1410

Nie ma niebezpieczniejszej rzeczy dla człowieka, dla ludzi nad pomyślność. W przeciwościach potęgują się siły, uchodzą w szczęściu. Zawraca się głowa, przychodzi upojenie, mięknie serce, niknie energia, baczność się traci.

Wieściami o bałwochwalstwie pogan litewskich, żmudzkich, ba, polskich, karmiono Europę, która naówczas tyle wiedziała o tych krajach, co dzisiaj.
- Opis: treści propagandy krzyżackiej

Zakon można znękać, ale go zabić nie potrafi nikt. Odrodziłby się w innej sukni, z innym znakiem, pod innym hasłem… z tym samym duchem. Zakon jest nieśmiertelny. My możemy paść wszyscy, on – nigdy.
- Opis: wypowiedź wielkiego mistrza

Ziemie, które Zakon trzymał, były kolonią niemiecką i zdobyczą dla przyszłych osadników, darem cesarskim i papieskim. Ci, co swojej własności bronili, wydawali się napastnikami, a napastnicy – pokrzywdzonymi.

Lalki

Pozytywizm obrał nas z ducha, zniżył poziom myśli będących w obiegu, uczynił rozsądnymi do zbytku, ale istotami bez polotu.

Ładny chłopiec

Dziś niemal wszyscy są do siebie podobni i pretendenta do tronu hiszpańskiego nader trudno od porządnego szewca odróżnić.

Kobieta najostyglejsza znajduje przyjemność odgrzewając się przy młodym takim ognisku.
- Opis: przyjaciółka do innej o zalotniku.

Kobiety noszą się z talentami, póki za mąż nie pójdą, potem na uprawę ich nie mają czasu.

Kto raz doświadczył, że własną wolą rządzić się nie umie, ten powinien ze świadomością słabości własnej wolę swą poddać innej, wyższej i wykształceńszej.

Ludzie, ile razy spotkają się z podobną bezczelną zuchwałością, najczęściej przed nią głowę skłaniają.

Na świecie wiara w siebie i umiejętność sprzedania się należą do najgłówniejszych tajemnic tego, co się szczęściem nazywa. Kto sam siebie nie ceni i nie chwali, tego ludzie z pewnością, wyjąwszy chyba malutką garstkę, ani oszacują, ani podniosą. Mundus vult decipi.

Nieszczęściem zwalani ludzie i rękawiczki zarówno trudno oczyścić się dają.

Spekulować dobrze można tylko na dwóch rzeczach: na tym, co łechce miłość własną, i co brzuch wypełnia, a podniebieniu pochlebia.

W hotelu uczy się najlepiej filozofii praktycznej.

Wiadomo, że sławę rozumu zyskuje się najłatwiej, gdy się cudzy podziwia.

Wszystko złe zawsze należy przewidywać, a dobremu nie dowierzać – to moja zasada.
- Opis: profesor Maciórek do siostrzeńca.

Żaden wyżeł kuropatw tak nie zwęszy, jak ludzie pieniądze. Kto ich nie ma, niech się dmie jak chce – czci mu nie oddadzą.

Masław. Powieść z XI wieku

Nas ręka boża dotknęła za to, żeśmy własnych panów szanować nie umieli, za to dziś czerń nam karki gniecie.
- Postać: dworzanin królewski o buncie pospólstwa

Rosło to złe ziele jak pokrzywa pod płotem, która gdy się z ziemi wytyka, ani jej widać, nie wiadomo kiedy do góry się bierze, aż i płot sam zakrywa.
- Opis: o złowieszczej karierze Masława

Złym Bóg dopuszcza godzinę zwycięstwa, ale im panowania nie daje.
- Postać: umierający kapłan o buncie Masława

Zza lasów, zza czarnych chmur pokazał się rąbek księżyca, czerwony, krwawy, straszny jak wyłupione oko, z którego się sączy posoka.
- Zobacz też: księżyc

Matka królów

A jestli to z pożytkiem dla człowieka, gdy zawczasu zna przyszłość swoją? Gdyby Opatrzność widziała z tego korzyść i potrzebę dla nas, czyżby nas władzą tą nie obdarzyła?

Wiek tak samo na twarzach sędziwych nieznaczne brodawki i znamiona powiększa, jak w duszy wady człowieka. Nad starością czuwać trzeba i ona nad sobą czuwać powinna.

Wielka piękność niewiastę rychlej psuje, niż lepszą czyni. Robi ją dumną, płochą często, a w kadzidłach się miłującą.

Morituri

Interes nie miał dla niego strony moralnej, ale był zadaniem, którego wartość stanowiło przezwyciężenie trudności.
- Postać: adwokat Hartknoch

Ludzie nawykli do mentorowania drugim niełatwo znoszą, gdy im kto omyłkę w rachubie wytknie.

Najśmieszniejszym ze wszystkich urojeń ludzkich jest marzenie o nieśmiertelności na ziemi. Rody, imiona, ludzie, wszystko maleje, umiera i rozkłada się, służąc za materiał nowym wielkościom i nowym blaskom.

Nikt łatwiej się nie obraża nad tego, który niezupełnie sam z siebie jest zadowolonym.

Zawsze kochać się można i trzeba. To czas bardzo przyjemnie skraca, nikomu nie szkodzi i wielce jest nauczającym.
- Postać: utracjusz Zygmunt Garbowski

Orbeka

Biada mężczyznom, co płaczą! Łza męska ze krwią chyba na ofiarę wielką płynąć powinna, nigdy na obmycie powszednich bólów żywota; jest ona skarbem, którym szafować się nie godzi. Kobieta nią żyje, mężczyzna nią umierać chyba powinien.

Dziwna rzecz, że w człowieku naprzód się wyszlachetnia oblicze, naprzód wypiękniają rysy twarzy, a na ostatku ręka.

Namiętność czyni okrutnymi ludzi nawet najlepszych.

Pałac i folwark

Kto może żyć kawałkiem chleba, być zdrowym i silnym, nie tęsknić za delikatesami – stokroć jest większym panem niż milionowy sybaryta, co się lęka więcej o utratę dobrego stołu niż dobrego imienia.

Najczęściej, o co się człowiek najmocniej stara, czego najgoręcej pragnie, na złe mu wychodzi, czego się lękał, zbawić może.

Nauka ma to do siebie, że, by się w człowieku mocno usadowiła, potrzebuje czasu. Co prędko się nabywa, ulatuje też żywo i później ślad nie pozostaje ciężkiej pracy i tych podwalin gruntownych, które budowę dźwigać powinny.

U panów miłość wchodzi przez głowę i często do piersi trafić nie może, a szukając serca, znajduje pustkę.

W pałacu radzi ci są, bo się nudzą, ale oni z ludźmi nie swego świata żyją tylko z nudów i przez grzeczność... a szczerej dla nich miłości nie mają, bo ich za pośledni rodzaj ludzi nawykli rachować...
- Opis: ks. kanonik do siostrzeńca Juliana

Powrót do gniazda

Gdy mi kto kadzi, zawsze się boję, by gdzieś niedaleko smrodu nie było.
- Opis: Polak do Niemca

Kto uchodzi, ma sto dróg; kto gna, jedną.
- Opis: ścigający o uciekinierach

Pułkownikówna

Nie ma nic gorszego jak z chłopa pan, a z brata nieprzyjaciel.

Pracowitym dzień się poczynał – próżniakom nie skończył się jeszcze.
- Opis: o hulankach w Polsce „za króla Sasa”

Starzenie się ludzi podlega zaprawdę prawom dziwnym. To co w twarzy stanowiło jej piętno charakterystyczne, jej właściwość, z wiekiem nie ginie, ale się uwydatnia.

Ramułtowie

Człowiek jest jak zegarek, który im więcej się naprawia, tym gorzej idzie – to dowiedziona rzecz. Ja mam zwyczaj, gdy mi się psuje zegarek, darowywać przyjacielowi.
- Postać: hr. Herman Ramułt

Nie ma w świecie zaciętszych wrogów nad tych, którzy potrzebują uniewinnić się ze zmiany uczuć dla dawnych przyjaciół.

Ty sam się zewsząd czynisz wygnańcem, jesteś z tego rodzaju ludzi, po których plecach wszyscy się wspinają i którzy stworzeni są na drabiny.
- Opis: hr. Herman Ramułt do brata Sylwana

Roboty i prace

Każda epoka ma swe wymagania; nasza zdaje się mieć za zadanie wszystkie stany i klasy pomieszać ze sobą, wszystko bezładnie zniwelować, wszystkie prawa nabyte zniszczyć, wszelkiej powadze zaprzeczyć, wszystkie tradycje odepchnąć.

Twarz jego, jak moneta kosmopolityczna, nie miała stempla pochodzenia.

Znać słabości ludzkie, aby z nich korzystać, swoje własne, aby się ich obawiać – to rozum cały. Reszta to romanse, które bawią, a nie tuczą...
- Postać: karierowicz Julian Płocki

Semko

Godziny szczęśliwe rzadkie są w życiu ludzi, rzadsze w narodów życiu.

Kto nie wie i nie czuje, co mu przeznaczono, ten jak martwa kłoda płynie z wodą. Człowiek od kolebki musi znać dolę swoją i sam jej pomagać.

Miłość nie jestże prawie zawsze ubóstwieniem i bałwochwalstwem z jednej strony, a chłodnym przyjmowaniem z drugiej?

Niewieście usta zamknąć trudniej niż mężczyźnie zemsty zabronić.

Prawdą to jest, że małe ciosy wywołują skargi i jęki, a srogi raz milczeniem się zamyka.

Serce i ręka

Małżeństwo to przecie ostatnia loteria, jak się na nim stawkę przegra, pozostaje tylko modlić się do św. Józefa, patrona dobrej śmierci.
- Opis: opinia jednego z weselników

Możeż być co nudniejszego nad ucztę podobną, ceremonialne jedzenie z obowiązkową rozmową, wśród których ceremonia zawadza jedzeniu, jadło przeszkadza rozmowie, i nie wie się najczęściej ni co się jadło, ani jakie się powiedziało niedorzeczności?

Tylko ubogich grzechy nie są przebaczone; majętni na złotych szatach bezkarnie plamy noszą.

Sieroce dole

Charaktery są logiczne zawsze. Kto umie kochać, kocha, kto jest złym, musi nim być do końca.

Są uczucia i myśli, które zasłaniać musi człowiek, boby i sam na nie patrzeć nierad.

Trzeba umieć zapomnieć jutra, aby żyć dniem dzisiejszym.

Szalona

Ci, co się zapinają mocno, najczęściej bieliznę mają brudną lub żadnej.
- Henryk d'Estompelles o zarozumiałych

Humor ma swoje prawa, najprzód wydrapuje się na pewną wyżynę pozorną, z której wygodnie jest sarkać, nie dając się pochwycić, po wtóre posługuje się fantazją dozwalającą omijać miejsca, których się przebrnąć nie spodziewa, na ostatek chwyta on, co napadnie, i sieka na bigos najkosztowniejsze ingrediencje z najbrudniejszym śmieciem, i to mu uchodzi.

Każdy wiek tworzy sobie fizjognomie sobie właściwe. Niegdyś, mimo walk, niepokojów i twardych prób losu, wielki spokój ducha i męstwo piętnowały się majestatyczną na licu pogodą. (…) Na dzisiejszych twarzach wypieszczonych dzieci wieku widać konwulsje jego, chorobę, słabość, niecierpliwość. Twarze są potargane, niespokojne, wystraszone, gniewne, wyzywające, nieszczęśliwe.

Nie ma niebezpieczniejszych apostołów nad kobiety. W ich ustach prawda nabiera blasku, a fałsz traci swą potworność. Kunszt uwodzenia nawet bez świadomości jest im wrodzonym.

Wszyscy Francuzi przesadzają (…) dlatego, że prawdziwego uczucia im braknie. Kochacie głowami i zmysłami, nie sercem, dlatego zmagacie się na czułości, nie wiedząc miary ich i wagi.
- Opis: główna bohaterka do Henryka de Estompelles

U babuni

Może to wydać się paradoksem, lecz jest prawdą, że jak miłość i nienawiść, tak duma i pokora zlewają się czasem w nierozwikłanego coś i niezrozumiałego.

O tym jestem przekonana, że idąc prostą drogą pokonywa się najłatwiej tych, co idą krzywymi.

Siła to wola, kto ma wolę, ten ma siłę. – Jednak najczęściej wola bywa bezsilną... – Gdy nie jest prawdziwą; między wolą a zachceniem jest ogromna różnica. Gdy się komu tylko zachciewa, nie zada sobie pracy, by dojść do celu, ale gdy chce...
- Opis: dialog Zosi i Ludwika

Ulana

Chłop poleski, mimo codziennych przykładów niewiary żon i córek wstydu, drażliwy jest na to; nie mogąc mścić się na panu, będzie się mścił na żonie; a bieda nawet i panu, jeśli go do ostateczności przywiedzie.
- Zobacz też: chłop

Jest to niezaprzeczona prawda: wpływ dziennego światła modyfikuje nawet uczucia i myśli, dorzucając do nich wstyd. Człowiek sam przed sobą nagość swą chcąc ukryć, szuka figowego liścia; tym liściem są myśli, którymi inne, nagie przykrywa do nocy. Światło uczucia hamuje, myśli krępuje wstydem pierworodnym.

Karczma to serce wsi, tak jak cerkiew jej głową, a żołądkiem jej dwór; ręce i nogi tego ciała to chaty wieśniacze.
- Zobacz też: wieś

Tamto pańskie kochanie bardzo jakieś piękne, trochę smutne, a choć smutne, to miłe. I kończy się, mówią, zawsze niewesoło.
- Opis: Ulana do Tadeusza

Wszystko złe, jakie kiedy książki przewracając głowę zrobić mogły, na nim zrobiły.
- Opis: o Tadeuszu Mrozoczyńskim
- Zobacz też: książka

Życie to smutne, a jednak nawyknieniem lekkie, byleby Bóg rodził, byleby ich zbyt obfity połów ryb głodem nie straszył, bo wierzą w przysłowie: Kiedy się ryba łowi, żyto się nie rodzi.

Wielki nieznajomy

Kto nie umie być ciekawym, ten szczęśliwym być nie może. Ciekawość jest pierwszym stopniem do szczęścia, nie do piekła. Kto nie ciekawy, żyć niewart.
- Postać: hrabina Palczewska

To rzetelna prawda, iż tylko po rękach można poznać człowieka dobrze urodzonego. Widzisz, asindziej, gdy trzy, cztery, pięć pokoleń nic rękami nie robiło, zdrobniały one i wydelikaciły się, to naturalna. W drugim pokoleniu u dorobkiewiczów jeszcze łapy. Twarz będzie czasem piękna, arystokratyczna, rysy już się wygładzą, a ręce zostają długo na pamiątkę tym rodom, które nimi na życie pracowały.
- Postać: pani Ormowska

Za Sasów

A ostatecznie synowi pozostawił król w spuściźnie najstraszniejszą anarchią, coś na kształt domu, w którym stary naruszywszy porządek, nowego zaprowadzić nie umiano.
- Opis: ocena rządów Augusta II Sasa

Królowanie u nas nie czym innym jest, ino męczeństwem. Na potwarze, nienawiści, rokosze, na pracę i czuwanie dniem i nocą musi być zbrojnym. Rycerzem być u nas nieochybnie być potrzeba, bo wojny stoją dokoła, ale zarazem statystą i politykiem, a nade wszystko mężem wielkiego sumienia i ofiarności bez granic.
- Opis: Stanisław Leszczyński o roli monarchy w Polsce

Ówczesna Polska rozpadła się na dwa wielkie obozy. Gdzie tylko cywilizacja zachodnia z ogładą i pogardą obyczaju starego się wcisnęła, tam moralność była zachwianą i nadwerężoną; gdzie surowe, stare panowało prawo, ludzie z żelaznym stoicyzmem opierali się zepsuciu.

Uczciwi są to ludzie spokojni, którzy nieradzi krzyczeć i podnosić wrzawę, a szyby w oknach wybijać. Mniejszości burzliwe wszędzie górą.

Zaraza się pochwyca łatwo.(…) Im z większej wysokości płynie, tym niebezpieczniejsza jest.

Złoty Jasieńko

Już to pewna, że kto całe życie pracuje nad jednym, lżej mu idzie, ręka się wprawia, ale umysł ociężeć musi, mechanicznie palce wykonywają, czego się wyuczyły, a głowa pracować nie potrzebuje. Jest w tym zło, jest i dobro. Może ten dobroczynny podział pracy nadaje się dla mas, które nie mają wielkich darów – ale na ludzi, co by chcieli iść naprzód, nakłada kajdany.

Miłość, nawet macierzyńska, ma te niewytłumaczalne słabości, w których nad sercem zapanować rozum nie może... A serce matki jest najpotężniejszym z serc na ziemi i miłość matki jest jedyną, której nic osłabić nie może.

Mówiłem tobie ze sto razy, rozum siedzi w chlebie z solą i cebulą, a nie w pieczonej gęsi, bądź oszczędny i skromny i nie łżyj przed światem.
- Opis: stary mądry Żyd do bohatera powieści

Testament to dobra rzecz, dobra rzecz. Nie orzesz, nie siejesz, zadzwonili po nieboszczyku i wdziewasz jego pot, głód, grzechy lub cnoty, ani Bóg zapłać nie powiedziawszy. O! testament to ładna rzecz.
- Opis: wzgardzona spadkobierczyni do bohatera

Zygzaki

Najniebezpieczniej jest do improwizacji się gotować i do pojedynku na słowa czy na szpady z góry pchnięcie obmyśleć. Ironia losu zawsze prawie potem inaczej stawi nieprzyjaciela i wielkie przygotowania wniwecz obraca.

Nie ma gorszych szpiegów nad próżniaków. Tam gdzie jest ich wiele, najmniejszy wypadek nie przechodzi bez ogromnego rozgłosu.

Od niepamiętnych czasów miłość nie może się obyć bez powiernika, tak jak sztuka mięsa biała bez chrzanu czy musztardy.

Żeliga

Jest to pierwszym znamieniem wyższości człowieka, gdy ma instynkt oszacowania ludzi.

Ma to do siebie czysty umysł i jasne serce, że z nimi wkrótce czuje się człowiek bratersko oswojonym i pociągniętym ich siłą. Ludzie fałszu odpychają tylko i niepokoją, nawet największą sztuką nie mogą obudzić zaufania, a gdy je pozyskają, zostaje zawsze w człowieku obawa niewytłumaczona, która jest przestrogą.

Potwarz jest jak błoto, choćby na niewinnego padła, ślad po niej przetrwa.

Prawdę rzekłszy, nigdy nie pięknym nie był, ale chwilami udawało mu się być okropnym.

Są ludzie, których dola w szczególniejszy doświadcza sposób. (…) Słabym życie uchodzi spokojniej. Silniejsi są do walk stworzeni, nie oszczędza im też bojów przeznaczenie.

Serce czasem przeczuwa, rozum w dochodzeniu przyszłości jest zawsze zawodnym; bo serce ma instynkt nieochybny, siłę jakąś mistyczną, której rozsądek się wyrzekł.

Inne

Aby mieć wyobrażenie o nikczemności człowieka, potrzeba w nieszczęściu tylko żądać pomocy.
- Źródło: Rejent Wątróbka (Skarb, Warszawa 1975, s. 389)

Bóg wiele przebacza, ludzie nigdy.
- Źródło: Diabeł, tom II, rozdz. V, wyd. Księgarni Gubrynowicza i Schmidta, Lwów 1873, s. 41.
- Zobacz: przebaczenie

Był sobie dziad i baba,
Bardzo starzy oboje.
- Źródło: Dziad i baba

Chcesz się żenić? Winszuję, ale nie zazdroszczę.

Człowiek pragnie w miłości tego, czego mu najwięcej braknie.

Germanizacja do dziś dnia nie potrafiła w nim zatrzeć śladów dawnego, słowiańskiego pochodzenia. Wrocław jest, już można powiedzieć, półpolskim miastem, część jego za Odrą, przy Tumie, nawet dotąd polską się zowie i u wrót stolicy Śląska już mowę naszą posłyszeć możemy.
- Opis: w relacji z podróży do Wrocławia z roku 1869.
- Źródło: Józef Ignacy Kraszewski, Listy z podróży (1860), cyt. za: Zygmunt Antkowiak: Wrocław od A do Z, Wrocław 1997, s. 215.

Gnuśność poniewiera tysiące ludzi, praca nie zabija nikogo.

I ja tam byłem, miód, piwo piłem, bo każda stara baśń tak się przecie kończyć powinna.
- Źródło: Stara baśń

Jak dwie perełki w oceanie życia,
Jak dwie gwiazdeczki na niebie,
Świecą nam do powicia
Dwa słowa – kocham ciebie.
- Źródło: Dwa słowa

Jakże dziwne jest serce ludzkie! Gdy nie ma kogo kochać, tęskni; gdy długo jedną rzecz kocha, tęskni; gdy się z kochaną istotą rozstanie, znowu tęskni.

Jest jedna miłość, która nie liczy na wzajemność, nie szczędzi ofiar, płacze a przebacza, odepchnięta wraca – to miłość macierzyńska.

Każda z kobiet prawie inaczej się kochać każe.

Kobieto, królowo, szatanie, aniele,
Motylu, głazie, kwiecie,
Duchu z niebios w ludzkim ciele,
Nie ze świata, a na świecie
Niepoznana, niepojęta,
Odmienna i jednakowa,
I słaba i nieugięta,
Niewolnica i królowa

Kochać trzeba bliźniego, ale mu pobłażać się nie godzi.

Komu pilno do bitwy, ten często pierwszy z niej ucieka.
- Źródło: Rzym za Nerona, rozdz. XI, wyd. Tow. Szkoły Ludowej, Kraków 1925, s. 133.

Któż nie zna jednego rodzaju ludzi, przez któren najbliżej pokrewni jesteśmy z małpami? To stworzenie ma twarz podobną do ludzkiej, głos człowieka, uśmiech głupi w ustach, i kawał gąbki w miejscu mózgu; ma wszystko człowiecze prócz woli; – wola jego jest wolą naśladowania. Stąd można podobnych nazywać człowieko-małpą…
- Źródło: Dumania (Skarb, Warszawa 1975, s. 60)

Leniwi zawsze wiedzą, która godzina.

Ludzie boją się zmian, nawet na lepsze...

Ludzie zawsze są niewdzięczni, a sami będąc winni, grzech swój na cudze radzi zwalają barki...

Mało ludzi z miłości umiera, a tak wiele z niej żyje!

Łatwiej było złego obalić niż na lepszego się zgodzić
- Źródło: Stara baśń, tom III, rozdz. 2

Mamy może prawo nie zbierać i nie zapracowywać, jak się komu podoba, ale tracić nie mamy prawa; kto traci, winien jest wobec społeczeństwa, rodziny, przeszłości i przyszłości.
- Źródło: Upiór (Skarb, Warszawa 1975, s. 310)

Między koniem a kobietą jest wiele podobieństwa: oboje kochamy, obojgu nie wierzymy, bez obojga się nie obejdziemy.

Miłość jest poetycznym złudzeniem, które żeby długo zatrzymać, nie trzeba dotykać palcami jak bańki z mydła, bo zmienia się w kroplę brudnej wody.

Miłość nie jestże zawsze prawie ubóstwieniem i bałwochwalstwem z jednej strony, a chłodnem przyjmowaniem z drugiej?

Miłość pozyskana wkłada wielkie i święte obowiązki.

Miłość uczciwa jest jak smarowidło w wozie, jużcić i bez niego jechać można, ale lżej z nim i nie skrzypi.

Młode uczucia są najwłaściwsze młodemu wiekowi, ale nie wyłącznie mu należą.

Naśladowania wszelkie niewiele warte, w literaturze rodzą lichoty, w polityce – potwory.
- Źródło: Sto Diabłów, Warszawa 1967, s. 168

Nie jestże to wielka i piękna rzecz, nie będąc niczym, być wyższym nad wszystko i niczego się nie lękać?
- Źródło: Stańczyk (Skarb, Warszawa 1975, s. 89)

Nie każdy i nie zawsze zapłakać może.

Nie ma miłości, gdzie są tajemnice.

Nie ma smutniejszego widoku nad walkę z sobą człowieka, który czuje, że z niej nie wyjdzie zwycięzcą.
- Źródło: Macocha, Warszawa 1973, s. 43

Niesłychany był bowiem ucisk na Rusi od Panów, który po części sprowadził, a przynajmniej wiele dopomógł Chmielnickiemu do tego straszliwego buntu, który tyle krwi kosztował. Coraz przybywająca ilość danin, czynszów, opłat różnych, wkrótce połączona z ciężarem stacji żołnierskich, stała się prawie niepodobna do zniesienia.
- Źródło: Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (1840), cyt. za: Daniel Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Lublin 2005, s. 737.
- Zobacz też: Ukraina, Bohdan Chmielnicki

Panowie mają ten przywilej, że się zawsze pięknie wydają nawet w oczach tych, co im zazdroszczą.
- Źródło: Sprawa kryminalna (Wyd. Literackie, Kraków 1987, s. 218)

Piękne kobiety nie mają przyjaciółek, ale za to tylu przyjaciół...
- Źródło: Imieniny – obrazek historyczny (Skarb, Warszawa 1975, s. 16)

Praca tylko może dać skrzydła natchnieniu.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.

Przysiąc, że się będzie kochało, jest to przysięgać po pijanemu, że się nigdy nie wytrzeźwieje, a wytrzeźwienie, nie pytając człowieka, samo przychodzi z ustaniem przyczyny.

Serca kobiet, jak aniołów, pełne są miłości i litości.

Spowiadacie się raz w rok, a grzeszycie co godzina; fundujecie klasztory, budujecie kościoły, więcej dla oka ludzkiego niż dla chwały bożej; sypiecie jałmużny, aby jęki ubogich waszego snu błogiego nie przerywały; całujecie po rękach księży, aby wam broić dozwalali i nie karcili... Ano! Możeście i synami kościoła, ale czyście synami Bożymi – nie wiem.
- Źródło: Grzechy hetmańskie – Obrazy z końca XVIII wieku

Tylko zacni ludzie zdolni są do prawdziwej miłości; źli zaczynają od rozpusty i kończą na niej.

Ubogi, który żeni się z bogatą, kładzie sobie stryczek na szyję i oddaje drugi koniec w ręce żony.

Ubóstwo jest jak trąd, który łatwo przylega, a wyleczyć się z niego trudno.
- Źródło: Pan na czterech chłopach (Herod-baba, Warszawa 1971, s. 439)

Umysł nadto jest płaski, aby mógł pojąć myśl tak głęboką, lecz to wcale jej doskonałości nie ubliża, iż jej zrozumieć nie można.
- Źródło: Biografia sokalskiego organisty (Skarb, Warszawa 1975, s. 8)

W podróży i w życiu niecierpliwość rośnie w miarę, jak się zbliżamy do celu...

Wśród Zachodnich Prus charakterem oddzielnym odznaczają się Kaszuby (...).
- Źródło: Rachunki (1867)
- Zobacz też: Kaszuby

Z wielu względów jesteśmy ogólnie biorąc najobficiej od Boga udarowani; nie brak nam ani talentów, ani pomysłu, ani szlachetności, ani gotowości do ofiar; jednej woli wyrobić w sobie nie umiemy.
- Źródło: Motyl (Skarb, Warszawa 1975, s. 170)

Zobacz też

Zobacz w Wikiźródłach inne utwory Józefa Ignacego Kraszewskiego