Demokracja szlachecka: Różnice pomiędzy wersjami

'''[[w:Demokracja szlachecka|Demokracja szlachecka]]''' – system polityczny funkcjonujący w Królestwie Polskim i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1505–1652.

* A iż w Rzeczypospolitej naszej jest ''dissidium'' (niezgoda) niemała w sprawie religii chrześcijańskiej, zabiegając temu, aby się z tej przyczyny miedzy ludźmi ''sedycje'' (rozruchy) jakie szkodliwe nie wszczęły, które po innych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie spolnie za nas i potomków naszych na wieczne czasy pod rygorem przysięgi, pod wiarą, poczciwością i sumieniem naszym, iż którzy jesteśmy ''dissidentes de religione'' (różni w wierze), pokój miedzy sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech krwie nie przelewać ani się ''penować'' (karać) konfiskatą dóbr, poczciwością, ''carceribus et exilio'' (więzieniami i wygnaniem) i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu żadnym sposobem nie pomagać. I owszem, gdzie by ją kto przelewać chciał, z tej przyczyny zastawiać się o to wszyscy będziem, choćby też za pretekstem dekretu albo za postępkiem jakim sądowym kto to czynić chciał.

** Źródło: [[Stanisław Grzybowski]], ''Dzieje Polski i Litwy (1506–1648)'', Kraków 2000.

 

* Aby sprawa dobra i rząd pospolity wszędzie był doma, a postronnych pokój, tośmy egzekucyją nazwali.

** Autor: [[Mikołaj Sienicki]], podkomorzy chełmski, marszałek sejmu

 

* ''Forma mixta'', czyli „zbalansowana” (dosł. mieszana) forma władzy jest przyjętym przez Andrzeja Sulimę-Kamińskiego określeniem typu rządów, jaki istniał w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, które ma zastąpić nieprzystające do ich struktury określenia w rodzaju demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej, występujące w dawniejszej historiografii. Nawiązuje ono do wywodzącej się z Arystotelesa, a rozbudowanej przez Justusa Lipsiusa i Samuela Pufendorfa typologii, w której pojawia się jako forma rządów zapewniająca równowagę między interesami monarchii, arystokracji i demokracji.

** Zobacz też: [[Arystoteles]]

 

* I Polacy się chwalą, i wieść tak rozgłosiła, jakoby król miał w Rzeczypospolitej władzę nieznaczną i obciętą, i jakoby cała dostała się w ręce senatu i szlachty. Nieprawda! Jakkolwiek bowiem poddali siebie królowi, a króla prawom, to jednak nie tyle pragnęli prawo królewskie uzależnić od cudzej woli, ile raczej zapobiegali tylko, by nieograniczonej władzy lekkomyślnie nie zostawiać na łasce namiętności jednostki.

 

* Jakoż na własne słyszeliśmy uszy, jak opowiadano i własnymi widzieliśmy oczami w dziełach autorów chrześcijańskich, iż w Anglii dopuszczano się w tych czasach wielkich okrucieństw; karzą srogą śmiercią wszystkich księży wiary papieskiej, wszystkich wyznawców i zwolenników tejże religii, a nawzajem tak samo postępują w Hiszpanii i we Francji, gdzie wyznawców nauki Marcina Lutra, tak okrutną śmiercią mordują, że każdemu, który o tym słyszy, włosy na głowie powstają. Lecz zdaje się, że to wszystko jest karą za ich grzechy, w wspomnianych bowiem trzech państwach, przelewano wiele krwi Izraelitów, bez najmniejszej przyczyny i prześladowano niewinnych do tego stopnia, że ich wygnano z krajów, gdzie się urodzili i przemieszkiwali tak, że ani jeden Izraelita tam nie pozostał.<br />Podobne postępowanie nigdy nie miało miejsca w Polsce, gdzie obecnie się znajdujemy. I owszem, tutaj pociągają do odpowiedzialności i surowo karzą tych, którzy im źle czynią lub szkodzą; tu nawet wspierają Żydów przychylnymi przywilejami, aby mogli mieszkać szczęśliwie i spokojnie. Królowie ziem tutejszych i ich dygnitarze (oby Bóg powiększył ich szczęście!) są miłośnikami wspaniałomyślności i prawości – toteż nie wyrządzają żadnego bezprawia lub krzywdy Żydom w ich krajach mieszkającym i dlatego też Bóg użyczył ziemi tej wielkiej potęgi i spokoju, tak dalece, że różniący się wiarą nie tchną ku sobie nienawiścią i nie wytępiają jedni drugich.

** Zobacz też: [[tolerancja]]

 

** Autor: [[Stefan Batory]]

** Opis: gdy starosta lwowski odrzucił pozew, którego autorem był Żyd; w wyniku interwencji królewskiej urzędnik musiał stanąć przed sądem.

 

* Jasne się pokazuje, że monarcha staje się obyczajnym, dobrym i sprawiedliwym albo gnuśnym i dzikim, stosownie do wykształcenia i przymiotów ludu, który go do siebie powołał.

 

* Jeśli chodzi o sprawy publiczne, to jeździmy na sejmiki, z prawem głosu, a nawet sprzeciwu. Szerokie tam pole dla wielkoduszności, pozyskania sławy, udowodnienia miłości ojczyzny i pracy dla dobra ogółu. Tam bowiem strzeżemy praw, tam o wszystkim wydajemy sądy, protestujemy, nie pozwalamy, tam radzimy z dziwnym umiarkowaniem, między szacunkiem dla panującego a obroną wolności, nad dobrem ojczyzny. Tam przede wszystkim właściwości naszego ustroju znajdują zastosowanie i pokierowanie.

 

* Kiedyby to mogło być, abyście wszyscy mogli być papieżnikami, dałbym za to połowę zdrowia mojego, żebym drugą połową żyjąc, cieszył się z tej świętej jedności. Ale jeśli kto będzie wam gwałt czynił, dam wszystko swe zdrowie przy was, abym na tą niewolę nie patrzył.

** Autor: [[Jan Zamoyski]]

 

** Opis: o [[Zygmunt II August|Zygmuncie Auguście]]

 

** Autor: [[Tomasz Zamoyski]], kanclerz wielki koronny i wojewoda kijowski

** Źródło: [[Stanisław Żurkowski]], ''Żywot Tomasza Zamojskiego kanclerza wielkiego koronnego'', Lwów 1860.

** Zobacz też: [[sarmatyzm]]

 

* Myśląc o tym co chcecie zyskać, nie zapominajcie co możecie stracić, poprawiajcie jeśli możecie, błędy tej konstrukcji, ale nie pogardzajcie nią, to ona uczyniła was tym czym jesteście.

 

* Nic o nas bez nas.

** ''Nihil Novi nisi commune consensu''. (łac.)

 

* Nie jestem błaznem, lecz obywatelem, który wybiera królów i obala tyranów.

** Autor: [[Mikołaj Kazimirski]]

** Źródło: [[Janusz Tazbir]], ''Myśl polska w nowożytnej kulturze europejskiej'', Warszawa 1986.

 

* Poprzedzające rozbiory, trzy z góra stulecia pełne są paradoksów, które czynią z Rzeczpospolitej twór państwowy nader osobliwy w Europie.

 

** Źródło: ''Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–8'', wyd. Jan Czubek, Kraków 1916.

 

** Autor: [[Mikołaj Sienicki]], podkomorzy chełmski, marszałek sejmu

** Opis: zwracając się w przemówieniu sejmowym do [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]]

 

* Wielka jest władza króla, wielka senatu i szlachty, bez ich bowiem wspólnej zgody żadna ustawa nie może mieć mocy obowiązującej, wielka zaś w szczególności jest władza króla, dlatego że ma w ręku chleb i może go dać, komu tylko zechce.

 

* Wielką, co mówię, największą miałbyś tu wolność życia wedle swej myśli i upodobania, także pisania i publikowania. Nikt nie jest tu cenzorem.

** Źródło: [[Janusz Tazbir]], ''Myśl polska w nowożytnej kulturze europejskiej'', Warszawa 1986.

 

* Wybieramy królów ''viritim'', bo nikt z nas nie uznałby władzy królewskiej u kogokolwiek, jeśliby mu wpierw na elekcji sam nad sobą tej władzy nie nadał.

** Autor: [[Jan Zamoyski]]

** Źródło: [[Sławomir Leśniewski]], ''Jan Zamoyski. Hetman i polityk'', Warszawa 2008.