Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manchy

Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manchy (hiszp. El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha) – powieść Miguela de Cervantesa. Pierwsza część utworu została opublikowana w 1605, druga – w 1615 roku.

Część I (dedykowana księciu de Bejar)

A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O Ó P Q R S Ś T U V W X Y Z Ź Ż

A

• Ale jak mówią zwykle, jedno zło drugie przyciąga, a koniec jednego bywa często początkiem drugiego jeszcze gorszego.

• – A złodzieju Ginesillo! Ostaw, co moje, oddaj mi życie, nie pozbawiaj mię podpory, zostaw mego osła, zostaw mój skarb! (…)
  – Co się z tobą działo, skarbie mój, siwku mych źrenic, drogi towarzyszu? Z tymi słowy całował go i ściskał, jakby to był człowiek. Osioł milczał i pozwalał się cmokać i ściskać Sanczowi, nie odpowiadając ni słowa.
  • Opis: odzyskanie siwka przez Sancza.

B

• Bądźmy skłonni lepszym losom zaufać.
  • Postać: Cardenio

• Bóg dozwoli, a los się odmieni. Kto dziś przegrywa, jutro wygrywa.

• Brać wieśniacza, złośliwa z natury, którą bezczynność w samą złośliwość zamienia, dobrze zauważyła i liczyła każdy strój i ozdoby, kawałek po kawałku.
  • Postać: Eugeniusz

• Było, co było, niech dobro spłynie na wszystkich, a zło na tego, który zła szuka.
  • Postać: Sancho Pansa

C

• Co tanio kosztuje, nigdy nie jest w cenie.
  • Opis: z pieśni mulnika

• Czas ma większą moc rozwiązywania i zmieniania spraw aniżeli ludzka wola.
  • Postać: Don Luis

• Czyniąc dobrze, nikt się nie pomyli.
  • Postać: mistrz Chryzostom

D

• Diabły są wiaduchy.
  • Postać: Don Quijote

• Dobrze mówię, że trzeba długiego czasu, aby poznać osobę, i że nie masz nic pewnego w tym życiu.
  • Postać: Sancho Pansa

• Doskonałość Dulcynei, która ramię moje za narzędzie swych wielkich czynów obrała. Ona walczy we mnie, ona we mnie zwycięża, ja żyję i oddycham w niej, z niej życie me i istnienie czerpię.
  • Postać: Don Quijote

E

• Esencjo rycerstwa błędnego.
  • Opis: o don Quijocie

H

• Historia, rywalka czasu, skarbnica czynów, świadek przeszłości, przykład i przestroga dla teraźniejszości, nauka dla przyszłości.

J

• Jaka szkoda – rzekł Don Kichote – że się oddaliłem, nie czekając aż zapłaci. Powinienem wiedzieć z długiego doświadczenia, że nie ma chłopa, który dotrzymuje słowa, jeżeli widzi, że nie jest dobrze pilnowany.
  • Postać: Don Quijote

• Jest rzeczą dowiedzioną, że co więcej kosztuje, to jest i powinno być bardziej cenione.
  • Postać: Don Quijote

K

• Kiedy chodzi o wymiar sprawiedliwości, który należy do władcy, tutaj potrzebna jest zdolność i zdrowy sąd, a zwłaszcza dobra chęć sprawiedliwego rozstrzygnięcia; jeżeli tego u podstaw zabraknie, to zawsze środki i cele chybią.
  • Postać: Kanonik

L

• Lepiej jest być chwalonym przez kilku rozumnych niż wyśmianym przez licznych głupców.
  • Postać: Ksiądz kanonik

• Lepszy wróbel w garści niż sęp w powietrzu. Bowiem kto ma dobro, a zło wybiera, sam sobie szkodzi i nie może się gniewać.
  • Postać: Sancho

• Los w nieszczęściach zostawia zawsze jedną furtkę otwartą, aby im zaradzić.
  • Postać: Don Quijote

Ł

• Łuk nie może być ciągle napięty ani też natura i słabość ludzka nie zdoła wytrwać bez żadnego godziwego wytchnienia.
  • Postać: Ksiądz proboszcz

M

• Martwiła go jedynie myśl, że królestwo owo było w ziemi Murzynów, a więc ludzie, którzy będą mu dani za wasalów, będą wszyscy czarni; na to jednak w wyobraźni swojej znalazł natychmiast dobre lekarstwo i mówił sobie: „Cóż mi to szkodzi, że poddani moi będą czarni? Cóż lepszego uczynię, jak załadować ich na okręt i zawieźć do Hiszpanii, gdzie będę ich mógł sprzedać i gdzie zapłacą mi gotówką, a za te pieniądze będę mógł kupić sobie tytuł albo urząd, aby żyć bez kłopotu po wszystkie dni żywota?”
  • rojenia Sancza o przyszłym wielkorządztwie w Micomicon

• „Mente captus”.
  • Opis: (łac.) Słaby na umyśle.

• Mniemam bowiem, o przyjacielu, że cnota niewiasty zależna jest od tego, czy się do niej zalecają, czy nie, i że ta tylko jest mocna, której nie ugną ani obietnice, ani podarunki, ani łzy, ani ustawiczne natarczywości ubiegających się zalotników. Jakąże bowiem zasługę – mówił – ma białogłowa w tym, że jest cnotliwa, jeśli nikt jej do złego nie kusi? Cóż wielkiego, że jest skromna i nieśmiała ta, której nie dano sposobności, by wyrwać się, lub ta, która wie, że mąż jej, schwytawszy ją na pierwszym występku, życia ją pozbawi.
  • Postać: Anzelm

• Mogło to być (…) bowiem zaprawdę Rosynant szedł, jakby był cygańskim osłem z rtęcią w uszach.
  • Postać: Sancho Pansa

• Mówią, że miał przydomek Quijada czy Quesada (co do tego nie ma zgody między autorami, którzy o tym pisali), ale na podstawie pewnych prawdopodobnych poszlak przypuszczać można, że nazywał się Quejana.
  • Opis: prawdziwe nazwisko don Quijota.

• Musisz bowiem, Sanczo, wiedzieć, że dwa są rodzaje rodów na świecie; jedne początek biorą i wywodzą się od książąt i monarchów, lecz z biegiem czasu upadły i kończą się jednym punktem jak piramida wywrócona; inne biorą początek z niskiego stanu, a wznoszą się ze stopnia na stopień, aż dojdą do tego, że stają się wielkimi panami; tak więc różnica polega na tym, że jedni byli tym, czym już nie są, zaś drudzy są tym, czym nie byli.
  • Postać: Don Quijote

N

• Na wiarę moją, panie, biedak nie ma możności okazać cnoty szczodrobliwości wobec nikogo, choćby ją w najwyższym stopniu posiadał; zaś wdzięczność jedynie na dobrej chęci oparta jest rzeczą martwą, jak martwa jest wiara bez uczynków.
  • Postać: Don Quijote

• Niebezpieczeństwo kryje się w zwłoce.
  • Postać: Don Quijote

• Nie bogactwa czynią człowieka szczęśliwym, ale dobre ich użycie.
  • Opis: tłum. W. Zakrzewski

• Nie masz bowiem na ziemi nikogo, od kogo spodziewać by się można rady w niepewności, pociechy w skargach, lęku w nieszczęściach.

• Nie masz pamięci, której by czas nie strawił, ani boleści, której śmierć nie zakończy.
  • Postać: Don Quijote

• Niemiłość go zgubiła.

• Nie staraj się świata zmieniać ani błędnego rycerstwa z koleiny wyprowadzać.
  • Postać: Don Quijote

• Nieszczęścia bowiem zawsze prześladują wyższe umysły.
  • Postać: Gines de Pasamonte

O

• O, jak zwodnicza jesteś ty, nadziejo nasza!
  Przechodzisz, obiecując nam spokojność błogą,
  A rozwiewasz się cieniem, snem, niby tumanem.
  • Opis: Przedrzeźniacz, Akademik Argamsylski do Sancho Pansy, sonet.

• O pamięci, śmiertelna nieprzyjaciółko mego spokoju!
  • Postać: Cardenio

• O sobie rzec mogę, że odkąd jestem błędnym rycerzem, jestem waleczny, pełen umiarkowania, wspaniałomyślny, dobrze ułożony, szczodry, dworny, śmiały, łagodny, cierpliwy, mężnie znoszący trudy więzienia i zaklęcia.
  • Postać: Don Quijote

P

• Pośpiech jest matką pomyślności, i w wielu poważnych sprawach doświadczenie okazało, że pilność uczestnika do szczęśliwego kresu doprowadziła wątpliwą sprawę.
  • Postać: Don Quijote

R

• Rzadko kiedy, a raczej nigdy szczęście nie jest bez skaz i domieszki, lecz zawsze w ślad za nim idzie jakieś zło, które je mąci i zakłóca.

• Rycerz błędny bez miłości jest bowiem jak drzewo bez liści i bez owoców lub jak ciało bez duszy.
  • Źródło: rozdział I

• Rycerz Smętnego Oblicza.
  • El Caballero de la Triste Figura. (hiszp.)
  • Opis: określając Don Kichota.
  • Postać: Sancho Pansa
  • Źródło: rozdział XIX

S

• Strach ma liczne oczy i widzi rzeczy pod ziemią, zaś o wiele lepiej te, które są w górze na niebie.
  • Postać: Sancho Pansa

T

• Tam chodzą prawa, gdzie się królom podoba.
  • Opis: przysłowie hiszpańskie

• „Tantum pellis et ossa fuit”.
  • Opis: (łac.) Była to tylko skóra i kości.

• Twój lęk, Sancho (…) sprawia, że nie widzisz i nie słyszysz, jak należy, jednym bowiem ze skutków przerażenia jest, że mąci zmysły i sprawia, iż rzeczy nie wydają się tym, czym są.
  • Postać: Don Quijote

• Tym lepsze jest zmyślenie, im bardziej ma pozór prawdy, i tym lepiej się podoba, im więcej ma prawdopodobieństwa i możliwości. Powieści zmyślone muszą przystosowywać się do umysłu czytelników, pisać je trzeba tak, aby uprawdopodobniając rzeczy niemożliwe, łagodząc przesadę, trzymając w napięciu umysły, budziły podziw, zaciekawiały, wzruszały i zachwycały tak, aby równocześnie dawały zachwyt i uciechę. A wszystkiego tego nie osiągnie, kto unika prawdopodobieństwa i naśladownictwa, na których zasadza się doskonałość dzieła.(…) A kiedy to wykona stylem przyjemnym i tak pomysłowo, że jak najbardziej zbliży się do prawdy, bez wątpienia stworzy tkaninę z rozmaitych pięknych wątków osnutą, a dzieło ukończone wykaże taką doskonałość i piękno, że osiągnie cel najwyższy, do jakiego pisma zmierzają, to jest nauczać i bawić równocześnie.
  • Postać: autor

W

• Warowny zamek lub wspaniały pałac o murach ze szczerego złota, diamentowych blankach, bramach z hiacyntów, jednym słowem, zbudowany tak cudnie, że choć budulec, jaki nań zużyto, to same tylko diamenty, rubiny, karbunkuły, perły, złoto i szmaragdy, jeszcze cenniejsza od nich jest sama architektura.

• Ważniejszą rzeczą jest zarobić na życie z tłumem niż liczyć się ze zdaniem niewielu.
  • Postać: Ksiądz kanonik

• Widzę to dobrze (…) we mnie też ochota do gadania jest zawsze pierwszym odruchem i nie mogę się pohamować, aby przynajmniej raz nie napleść, co mi ślina na język przyniesie.
  • Postać: Sancho Pansa

• Wiedz, Sanczo, że człek nie jest nad drugiego wyższy, jeżeli więcej niż inny nie zdziała. Wszystkie te burze, które nas spotykają, są oznakami zbliżającej się pogody i szczęśliwego obrotu naszych spraw; nie jest bowiem możliwe, aby zło czy dobro wiecznie trwało, i należy wnosić, że kiedy zło zbyt długo trwa, dobro już jest bliskie.
  • Postać: Don Quijote

• Więc do dzieła! Bowiem w opieszałości, jak mówi się, zwykło niebezpieczeństwo czyhać.
  • Postać: Don Quijote

• Większa jest liczba nieuków niż ludzi oświeconych.
  • Postać: Ksiądz kanonik

Z

• Za nowy grzech nowa kara.
  • Postać: Don Quijote

• Zawsze słyszałem Sancho, że świadczyć dobro chamom to wodę wlewać w morze.
  • Postać: Don Quijote

• Ząb więcej cenić należy od diamentu.
  • Postać: Don Quijote

• Zbierz siły w słabości.
  • Postać: Don Quijote

• Zważcie jegomość – odparł Sanczo Pansa – że to, co tam się ukazuje, to nie żadne olbrzymy, ino wiatraki.

Część II (dedykowana hrabiemu De Lemos)

A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O Ó P Q R S Ś T U V W X Y Z Ź Ż

A

• Aby prawdy dowieść, trzeba licznych dowodów za i przeciw.
  • Postać: Don Quijote

• Ach, panie! (…) Niechaj Bóg wam odpuści tę krzywdę, jaką wyrządzacie całemu światu, chcą przywrócić rozum najzabawniejszemu szaleńcowi, jaki istnieje! Zali nie widzicie, panie, że nigdy korzyść z uzdrowienia Don Kichota nie będzie tak wielka, jak uciecha z jego dziwactw?
  • Postać: Don Antonio Moreno do Samsona Carrasco

B

• Bacz, aby strach, jaki odczuwasz, nie wyskoczył ci przez usta.
  • Postać: Don Quijote

• Bardzo się radowali, że mogą w swym zamku ugościć takiego błędnego rycerza i takiego obłędnego giermka.
  • Postać: Książę i księżna

• Bądź umiarkowany w piciu, zważywszy, że nadużycie wina ani tajemnicy, ani słowa dotrzymać nie pozwoli.
  • Postać: Don Quijote

• Błędny rycerz bez damy jest jak drzewo bez liści, jak budynek bez fundamentu i cień bez ciała, które go rzuca.
  • Postać: Don Quijote

• Błogosławiony, który sen wynalazł, ten płaszcz, który okrywa wszystkie myśli ludzkie, pożywienie, które głód uśmierza, wodę, która pragnienie gasi, ogień, który w zimie zagrzewa, chłód, który upał łagodzi, i na ostatek pieniądz obiegowy, za który wszystko kupić można, wagę i ciężarki, które równoważą pasterza i króla, prostaka i mędrca.. Jedna tylko rzecz we śnie jest zła, iż – jak słyszałem – podobny jest śmierci, bowiem niewielka jest różnica między człowiekiem śpiącym a umarłym.
  • Postać: Sancho Pansa Quijote

• Bogactwa wiele braków pokrywają

• Bowiem możny, który był występny, będzie tylko wielkim przestępcą, bogacz nieszczodrobliwy będzie żebraczym skąpcem; albowiem nie posiadanie bogactw, lecz używanie ich czyni szczęśliwym
  • Postać: Don Quijote

• Bóg wie, czy Dulcynea istnieje na świecie, czy nie, czy jest urojona, czy nieurojona; to są sprawy, których do sedna dochodzić nie należy.
  • Postać: Don Quijote

• Bóg cierpi złych, ale nie na zawsze.
  • Postać: Don Quijote

C

• Cały ten świat pełen jest przeciwieństw i pozorów, które się zwalczają.
  • Postać: Don Quijote

• Chcę byś wiedział, Sancho, że gdyby do uszu panujących dochodziła naga prawda, nieprzyodziana w pochlebstwa, inne by czasy nastały oraz inne wieki, a nie nasz, uważane byłyby za żelazne.
  • Postać: Don Quijote

• Chciwość worki dziurawi.
  • Postać: giermek Leśnego Rycerza

• Cóż mi szkodzi przedstawić więcej niewłaściwości, niż słońce ma atomów.
  • Postać: Mistrz Piotr czyli Gineo de Pasamonte

• Czas jest lotny i żadna przeszkoda go nie wstrzyma.
  • Postać: Don Quijote

• Czas odkrywa wszelkie rzeczy i każdą bez wyjątku na jaśń słońca wywodzi.
  • Postać: Don Quijote

• Często za krzyżem diabeł stoi.
  • Postać: Sancho Pansa

• Człek w pogotowiu już jest na poły zwycięzcą. Nic nie stracę, mając się na baczności.
  • Postać: Don Quijote

• Człowiek dostatni zawsze wyjdzie z matni.
  • Postać: Sancho Pansa

D

• Dajcie mi spać, bowiem sen jest ulgą w cierpieniach, które nam spać nie dają.
  • Postać: Sancho Pansa

• Dlatego dobrze jest żyć długo, aby widzieć wiele; chociaż mówią, że kto długo żyje, wiele ma złych dni.
  • Postać: Sancho Pansa

• Dobremu płatnikowi nie żal zadatku.
  • Postać: Sancho Pansa

• Dobry wielkorządca zawsze siedzi w domu jak złamana noga.(…) Na mą duszę, panie, łowy i rozrywki są raczej dla próżniaków, a nie dla wielkorządców.
  • Postać: Sancho Pansa

• Dobrze każe, kto dobrze żyje (…) innej teologii nie znam.
  • Postać: Sancho Pansa

• Do kroćset, panie bakałarzu, jest czas na atakowanie, jest czas na cofanie, a nie ciągle tylko: „św. Jakubie, napieraj Hiszpanio!”. Co więcej słyszałem, i to właśnie od mojego pana, o ile sobie dobrze przypominam, że między dwoma krańcami: tchórzostwem i zuchwalstwem, w pośrodku jest odwaga.
  • Postać: Sancho Pansa

• Don Kichote mało się nie upiekł, jak to mówią, jak chleb z ciekawości.

• Dulcynea jest córką swoich czynów (…) cnoty poprawiają krew i że na większy szacunek zasługuje prostaczek cnotliwy niż występny wysoko urodzony.
  • Postać: Don Quijote

• Dzielne serce przeciwności przełamuje.

• Dzięki protekcji i podarkom wiele zawiłych spraw szczęśliwie zakończyć można.
  • Postać: Antonio Moreno

G

• Gdyby oba byłą dobra, wierna i prawdziwa, miałaby wieki życia przed sobą; ale że jest zła, niedługa będzie jej droga od urodzin do grobu.
  • Postać: Don Quijote
  • Opis: o alternatywnej opowieści twórcy z Toredesillas.

• Głupstwa bogacza uchodzą w świecie za mądre sentencje.
  • Postać: Sancho Pansa

• Gotów jestem przysiąc (…) że wasza miłość nie jesteście znani w świecie, który zawsze niechętnie nagradza świetne talentu i chwalebne prace. Ileż zdolności straconych! Ileż talentów zagrzebanych!
  • Postać: Don Quijote

H

• Historycy posługujący się kłamstwem winni być paleni, podobnie jak fałszerze monet.
  • Postać: Samson Carrasco

• Honor może mieć nędzarz.

I

• Iluż to żyje bez rządzenia na świecie i nie przestają przez to żyć i są zaliczani pomiędzy ludzi. Najlepsza przyprawa to głód, a jako nie brak jej ubogim, jedzą zawsze ze smakiem.
  • Postać: Teresa Pansa

J

• Jak owe Kozy są znaczone.(…) Są one – odpowiedział Sanczo – dwie zielone, dwie czerwone, dwie błękitne, a jedna łaciata.
  – To jakiś nowy rodzaj kóz – wtrącił książę – w naszej ziemskiej krainie nie ma takich kolorów, to znaczy kóz takiej maści.
  – To jasne przecie – rzekł Sanczo – musi być różnica między Kozami niebieskimi a ziemskimi.
  • Opis: Sancho i Książę rozmawiają o Siedmiu Kozach – ludowa hiszpańska nazwa konstelacji Plejad.

• Ja, Sanczo, urodziłem się, aby żyć, umierając, a ty, aby umierać, jedząc.
  • Postać: Don Quijote

• Jedynie Bogu zachowana jest wiadomość o wszystkich wiekach i chwilach i dla Niego nie masz przeszłości ni przyszłości, wszystko jest teraźniejszością.
  • Postać: Don Quijote

• Jedz mało, a na wieczerzę jeszcze mniej; zdrowie całego ciała urabia się w pracowni żołądka.
  • Postać: Don Quijote

• Jestem pewien, iż do dnia dzisiejszego wydrukowano już ponad dwanaście tysięcy tomów tej historii. Czy nie – niech odpowie Portugalia, Barcelona i Walencja, gdzie je wytłoczono; a nawet chodzą słuchy, że przedrukowano ją w Antwerpii, zaś świta mi, że nie będzie narodu, ani języka na świecie, na który by jej nie tłumaczono.
  • Opis: o historii Don Kichota mówi bakałarz Samson Carrasco.

K

• Każdy jest taki, jakim go Pan Bóg stworzył, a czasem i gorszy często.
  • Postać: Sancho Pansa

• Kiedy gniew występuje z łożyska, język nie zważa na ojca i nie ma wędzidła, które by go powstrzymało.
  • Postać: Don Quijote

• Kiedy wszystko niewiele warte, mniej szkody przyniesie fałszywy świętoszek, który cnotliwego udaje, niż otwarty grzesznik.
  • Postać: Don Quijote

• Krew się dziedziczy, a cnotę się nabywa i cnota ma wartość sama w sobie, a krew nie.
  • Postać: Don Quijote

• Kto nie umie korzystać ze szczęścia, kiedy się nadarza, nie powinien się skarżyć, kiedy go mija.
  • Postać: Sancho Pansa

M

• Maluje on uczucie, odsłania urojenia, odpowiada na milczące pytania, wyjaśnia wątpliwości, rozwiązuje trudności, jednym słowem, zadośćczyni wszystkim atomom najżarliwszej ciekawości. O autorze najsłynniejszy! O szczęśliwy Don Kichocie! O wsławiona Dulcyneo! O krotochwilny Sancho Pansa! Obyście każde z osobna i wszyscy razem żyli przez nieskończone wieki ku zadowoleniu i rozrywce żyjących.
  • Opis: frag. rozdziału 14

• Masz dać szczurowi, daj lepiej kotu, a pozbędziesz kłopotu.
  • Postać: Sancho Pansa

• Miarkuj swój sen, kto ze słońcem nie wstaje, nie korzysta z dnia; rozważ, Sanczo, że pilność jest matką szczęścia, lenistwo zaś, przeciwnie, nigdy nie osiąga upragnionego celu.
  • Postać: Don Quijote

• Między „tak” a „nie” białogłowy nie odważyłbym się wsunąć końca igły, bo nie wlazłaby tam.
  • Postać: Sancho Pansa

• Musi być oczywiście najurodziwszą istotą na świecie, a nawet w całej Manczy.
  • Postać: Księżna do Don Kichota o Dulcynei i Toboso

• Myśleć, że w tym życiu rzeczy doczesne zawsze trwać będą niezmiennie, to wierzyć w niemożliwość; przeciwnie, wydaje się, że wszystko w koło krąży, to znaczy, kołem się toczy; po przedwiośniu przychodzi wiosna, po wiośnie lato, po lecie jesień, po jesieni zima, a po zimie przedwiośnie, i tak toczy się czas ustawicznym kołem; jedynie życie ludzkie ku swemu końcowi bieży szybciej niż wiatr, a bez nadziei odrodzenia się, chyba w drugim życiu, które już kresu nie ma.
  • Postać: filozof Sidi Hamet

• Myśl o schedzie zaciera i łagodzi w spadkobiercy pamięć o żalu, jaki powinien pozostawiać zmarły.

N

• Nadmiar bowiem rzeczy, choćby i dobrych, sprawia, że przestają być cenione, natomiast rzadkość, chociażby podlejszych, podnosi je w cenie.

• Na dobrym fundamencie można zacny dom postawić, a najlepszym w świecie fundamentem i umocnieniem są pieniądze.
  • Postać: Sancho Pansa

• Na fundamencie głupoty nie stanie żaden mądry budynek.
  • Postać: Don Quijote

• Najkryształowszy rycerz Don Kichote Najmanczeński i jego najgiermkowatszy giermek Pansa.
  • Postać: Dona Dolorida O Don Quijocie i Sancho Pansie

• Nic bowiem tak nie dręczy serc ludzi ubogich jak głód i drożyzna.
  • Postać: Don Quijote do Sancha

• Nic mniej nie kosztuje i taniej nie wychodzi jak grzeczność.
  • Postać: Sancho Pansa do żony Teresy

• Nie bądź ani zbyt surowy, ani zbyt łagodny, umiej wybierać środek między dwiema ostatecznościami; w tym leży właśnie mądrość.
  • Postać: Don Quijote

• Niebezpieczeństwo nieraz kryje się w odwłoce.
  • Postać: Sancho Pansa

• Niechby dobrze się naumieli na złą godzinę prosić, błagać i grzecznie postępować, bo czasy nie zawsze jednakie ani ludzie nie zawsze w dobrym humorze.
  • Postać: Sancho Pansa

• Nie chcę twojego kaptura.
  • Opis: aluzja do hiszp. przysłowia „Nie chcę, nie chcę, ale wrzuć mi do kaptura lub do kapelusza”.

• Niechlujność jest oznaką nieporządnego umysłu.
  • Postać: Don Quijote

• Niech gadają, co chcą; starać się zawiązać złe języki to tyle, co chcieć w otwartym polu stawiać bramy.

• Niech mię maluje, kto chce – rzekł Don Kichote – ale niech mnie nie zniekształca; nieraz cierpliwości zabraknie, kiedy ją obelgi przygniotą.
  • Postać: Don Quijote

• – Niechże go Sanczo weźmie – rzekła księżna – ze sobą na wielkorządztwo, tam będzie mógł mu dogadzać, jak zechce, a nawet można go zwolnić od pracy.
  – Nie wiecie, wasza miłość, pani księżno, jak utrafiliście – rzekł Sanczo – widziałem już niejednego osła na urzędzie i nie byłoby w tym nic nowego, gdybym mego nań wyniósł.
  • Opis: o siwku, ośle Sancha

• Nie jest bowiem miło żyć z sumieniem pełnym skrupułów.
  • Postać: Don Quijote

• Nie masz bowiem słodszej rzeczy na świecie, jak rozkazywać i być słuchanym (…)
  – Panie – odparł Sanczo – myślę, że miło jest rozkazywać choćby i trzodzie owiec.
  • Postać: Książę i Sanczo

• Nie można bowiem nazwać żartami tego. Co boli, i nic nie są warte rozrywki, które przynoszą uszczerbek trzeciemu.
  • Postać: Antonio Moreno

• Nie należy ufać tej Kostusze, chcę rzec śmierci, która zjada tak jagnię, jak barana; słyszałem jak nasz proboszcz mówił, że równą stopą trąca wysokie wieże królów jak niziuchne chaty ubogich. Więcej ma ta pani mocy niż delikatności; całkiem nie jest wybredna: wszystko zjada, wszystko niszczy i swoje sakwy napełnia ludźmi wszelakiego stanu, wieku i znaczenia. To żniwiarz, który nie zna spoczynku; o każdej porze zbiera i ścina zarówno suche jak zielone trawy; zdaje się, że nic nie żuje, jeno połyka i pochłania, co jej popadnie, ma bowiem wilczy apetyt i nigdy się nie nasyci, i chociaż brzucha nie ma, wydaje się, jakby cierpiała na puchlinę, wiecznie spragniona wypijać życie wszystkich żyjących jak ten, co kubeł wody zimnej wypija.
  • Postać: Sancho Pansa

• Nie trać ducha, w nieszczęściu bowiem upadek ducha niszczy zdrowie i sprowadza śmierć.
  • Postać: licencjat

• Nie ucałowali się, bowiem wielka miłość unika zbytnich uzewnętrznień.
  • Opis: Gregorio i Anna Szczęsna.

• Nie ucieka, kto się cofa.
  • Postać: Don Quijote

• Nigdy nie postępuje wedle swego widzimisię, jak zwykli czynić głupcy, którzy się za mądrych uważają.
  • Postać: Don Quijote

• Nikomu o tej sprawie nie opowiadaj, bowiem jeśli twoje innym pokażesz, jedni powiedzą, że białe, zaś drudzy, że czarne.
  • Postać: Sancho Pansa do żony Teresy

O

• Obowiązki wdzięczności za doznane dobrodziejstwa są więzami, które nie dozwalają swobodnie radować się wolnej duszy. Szczęśliwy, komu niebo użyczy kawałka chleba, za który nikomu innemu prócz Boga dziękować nie jest obowiązany.
  • Postać: Don Quijote

• Oczy nie zobaczą, to i serce nie pęknie.
  • Postać: Sancho Pansa

• Odkąd wapory wielkorządztwa na mnie uderzyły, porzuciłem kwilenia giermka i tyle mnie obchodzą wszystkie ochmistrzynie, co dzika figa.
  • Postać: Sancho Pansa

• Od słowa do czynu droga daleka.
  • Postać: Sancho Pansa

• Odziewaj się przystojnie, słup przyodziany nie robi już wrażenia słupa.
  • Postać: Don Quijote do Sancha

• „Operibus credite et non verbis”,
  • Opis: (łac.) Wierzcie uczynkom, a nie słowom. Z Ewangelii św. Jana X,38.

• O pospólstwie nie ma nic do powiedzenia, chyba że służy jedynie po to, aby pomnażać liczbę żyjących, nie zasługując na żadną inną chwałę czy rozgłos
  • Postać: Don Quijote

• Opuszczając ten świat, kiedy nas do ziemi zakopią, jednaką wąską ścieżką idzie książę i wyrobnik, a ciało papieża nie zajmuje więcej miejsca niż ciało zakrystiana, choćby był i wyższy od niego; schodząc do grobu, wszyscy się ściskamy, kurczymy i malejemy, a raczej nas ściskają i kurczą, choćby nam to przykre było i… dobranoc!
  • Postać: Sancho Pansa

Q

• „Quando caput dolet, caeteara membra dolent”.
  • Opis: (łac.) Gdy głowa boli, cierpią inne członki.

P

• Pan chce wymknąć się po raz trzeci i powrócić do swego, wedle nich obłędnego, rycerstwa.

• „Pane lucrando” ,
  • Opis: z hiszp. Dla zdobycia chleba, dla zysku.

• Piękniej wygląda żołnierz poległy w bitwie niż wolny w ucieczce.

• Płacić za to, o czym wiem, byłoby wielkim głupstwem.
  • Postać: Sancho Pansa

• Pod nędznym płaszczem zwykł dobry pijak siedzieć.
  • Postać: Sancho Pansa

• Pomiędzy nieudolnymi poetami współczesnymi jest w zwyczaju, że każdy pisze, jak chce, i kradnie, od kogo by chciał, czy to się zgadza, czy nie z jego pomysłem, i wszystkie głupstwa, jakie wyśpiewują, idą na karb poetyckiej swobody.
  • Postać: muzyk

• Poszukiwanie zemsty za krzywdę mi wyrządzoną wszystkie me zacne skłonności wniwecz obróciło i czyni, że trwam w tym stanie na przekór i wbrew memu rozumieniu.
  • Postać: Roch

• Przekazuję ci, abyś był schludny, abyś obcinał swe paznokcie, nie pozwalając im rosnąć, jak niektórzy czynią, w swej głupocie mniemając, że długie paznokcie przydają piękności rękom.
  • Postać: Don Quijote

• Przyjdzie na nią św. Marcin, jak dla każdej świni.
  • Postać: Don Quijote

R

• Raczej chlubą niech ci będzie skromność twojego rodu i nie wahaj się przyznać, że pochodzisz z wieśniaków; gdyż widząc, że się tego nie wstydzisz, nikt cię tym nie zechce zawstydzać; raczej staraj się być maluczkim cnotliwym niż występnym pyszałkiem.
  • Postać: Don Quijote

• Rozumiem to przysłowie: Mrówce skrzydła na zgubę wyrosły.
  • Postać: Sancho Pansa

• Również ubodzy, cnotliwi i mądrzy znachodzą druhów, którzy ich szanują i otoczą opieką, jak bogaci znajdują pochlebców i kumotrów.

S

• – Sanczo przyjacielu, bez ochyby ten twój pan winien być pomylony.
  – Jak to winien – odpowiedział Sanczo – nic nie jest nikomu winien, za wszystko płaci, a najbardziej wtedy, kiedy monetą jest szaleństwo.
  • Postać: Tosilos i Sanczo

• Sądzę (…) że nie masz historii ludzkiej na świecie, a zwłaszcza historii dotyczącej rycerstwa, która by nie miała swych wzlotów i upadków; żadna bowiem nie może zawierać jedynie pomyślnych wydarzeń.
  • Postać: Don Quijote

• Skarby błędnych rycerzy są, podobnie jak skarby chochlików, pozorne i złudne.
  • Postać: Don Quijote

• Sprawy ludzkie nie są wieczne, jeno stale od swego początku ku końcowi ostatecznemu zmierzają, osobliwie zaś życie ludzkie.

• „Stultorum infinitus est numerus”.
  • Opis: (łac.) Głupich jest poczet nieprzeliczony. Stary Testament, Ekklesiastes, I, 1 5.

• Sztuka nigdy nie zdoła prześcignąć natury, jedynie ją doskonali; tak że kiedy się natura ze sztuką połączy a sztuka z naturą, stworzą najdoskonalszego poetę.
  • Postać: Don Quijote

Ś

• Ścieżka cnoty jest bardzo wąziuchna, zaś droga występku szeroka i przestronna; wiem. Że cele ich ostateczne są rozmaite; bowiem droga występku wygodna i szeroka kończy się śmiercią, zaś droga cnoty wąska i uciążliwa kończy się życiem, i to nie życiem, co przemija, ale takim, które nie będzie miało końca.
  • Postać: Don Quijote

• Św. Piotrowi dobrze w Rzymie.
  • Postać: Sancho Pansa

T

• Ta głowa, panie Don Kichocie, została zrobiona i wytworzona przez jednego z najuczeńszych czarnoksiężników i zaklinaczy, jacy są na świecie. O ile wiem, był to Polak z pochodzenia, uczeń słynnego Escotilla.
  • Postać: Antonio Moreno do Don Quijota

• Tak chodzą prawa, jak chcą królowie.
  • Postać: dona Rodriguez

• Ta, którą tu nazywają Fortuną, jest wiecznie pijaną babą, postrzeloną, a nade wszystko ślepą, nie widzi przeto, co czyni, ani też wie, kogo obala, a kogo wynosi.
  • Postać: Sancho Pansa

• Teresa mówi (…) abym na palcach się z panem porachował, papier zostaje, słowa ulecą; kto się do czego bierze, niech sobie dobrze zastrzeże, więcej warte jedno masz niż dwa dasz.
  • Postać: Sancho Pansa

• To samo (…) zachodzi w komedii i życiu tego świata, gdzie jedni grają role cesarzy, inni papieży, w końcu wszystkie te role, jakie mogą występować w komedii; ale kiedy dobrniemy do kresu, to znaczy, kiedy skończy się życie, wszystkich śmierć pozbawi owych szat, które ich różniły i staną się równi sobie w grobie.
  • Postać: Don Quijote

• To strach niezawodnie (…) czyni ci lwa większym niż pół świata.
  • Postać: Don Quijote

• Tyleś wart, ile masz, tyle masz, ileś wart! Dwa tylko rody są na świecie, jak mówiła moja prababka, tych, co mają, i tych, co nie mają; ona zaś zawsze trzymała się tych, co mają. I dzisiaj, panie mój Dona Kichocie, raczej maca się puls mienia niż wiedzy; osioł okryty złotem lepiej wyglądać może niźli rumak objuczony.
  • Postać: Sancho Pansa

U

• Ubogi, dając dwa grosze chętnym sercem, dorównywa hojnością temu, który daje jałmużnę, bijąc w dzwony.
  • Postać: Don Quijote

• Ubóstwo może przysłonić szlachectwo, ale nie zaćmić go zupełnie.

• Uważ Sancho (…) – że kiedy cnota najwyższego szczebla sięgnie, jest prześladowana.
  • Postać: Don Quijote

W

• Wiecie dobrze, jegomość, że mądrzejszy głupiec w swoim domu niźli mądry w cudzym.
  • Postać: Sancho Pansa

• Wielkie czyny czekają na ludzi wielkich.
  • Postać: czarodziej Montesinos

• Więcej warta dobra nadzieja niż liche posiadanie i dobra pretensja niż zła zapłata.
  • Postać: Don Quijote

• Więcej wart ten, któremu Bóg daje, niż ten, co rano wstaje.
  • Postać: Sancho Pansa

• Wolność, Sanczo, jest najcenniejszym darem użyczonym ludziom przez niebo; nie mogą się z nią równać skarby, jakie ziemia zamyka ani jakie morze kryje; dla wolności; jak dla czci, można i należy narażać życie; przeciwnie zaś, niewola jest największym złem, jakie może spotkać człowieka.
  • Postać: Don Quijote

• W początkach miłości rychłe rozczarowanie zwykło być najlepszym lekiem.
  • Postać: Don Quijote

• Wszelka przesada jest zła.
  • Postać: Don Quijote

• Wszyscy podlegamy śmierci, dziś jesteśmy, jutro nas nie ma.
  • Postać: Sancho Pansa

• Wszystkie wady, Sanczo, mają w sobie jakiś urok, jedynie zawiść przynosi tylko przykrości, urazy i wściekłość.
  • Postać: Don Quijote

• Wyjdzie na tych rządach jak król na swoich żupach; tym bardziej że dzięki licznym doświadczeniom wiemy, że nie potrzeba wielkiej zręczności ani wielkiej wiedzy, aby być gubernatorem, bo dziś są setki takich, którzy ledwie czytać umieją, a rządzą jak rarogi; najważniejsze jest, aby mieli dobre intencje i chęć dojścia do celu; nigdy nie zbraknie im kogoś, kto im poradzi i pokieruje nimi, jak mają postąpić, jak to bywa z wielkorządcami z możnych rodów.
  • Postać: Don Quijote o Sancho Pansie

• Wykształcenie jest gramatyką dobrego języka, kiedy mu wprawa towarzyszy.
  • Postać: student

• W zwłoce tkwi niebezpieczeństwo i kiedy ci dają jałówkę, biegaj po powróz i skuwkę.
  • Postać: Sancho Pansa

Z

• Zaiste lepszy wróbel w garści niż sęp w locie.
  • Postać: Sancho Pansa

• Zaiste uważam, panie bakałarzu, że kto chce układać historie i książki jakiegokolwiek rodzaju, musi mieć wielki rozum i dojrzały sąd.
  • Postać: Don Quijote

• Zapytano Juliusza Cezara, owego dzielnego cesarza rzymskiego, jaka jest najlepsza śmierć; odpowiedział, że niespodziewana, nagła i nieprzewidziana.
  • Postać: Don Quijote

• Zawsze, bracie, byłam za równością i nie mogę znieść wynoszenia się bez podstaw.
  • Postać: Teresa Pansa

• Zawsze słyszałem, iż więcej warta dobra nadzieja niż złe posiadanie.
  • Postać: Sancho Pansa

• Z Bożą pomocą kije dobrze grzmocą.
  • Postać: Sancho Pansa

• Zniewagi zwykły budzić gniew w najpokorniejszych sercach.
  • Postać: narrator

• Zważcie, Sancho (…) że godności zmieniają obyczaje i stać się może, że ujrzawszy się wielkorządcą, nie zechcecie znać rodzonej matki.
  • Postać: Samson Carrasco

• Zważ, Sanczo (…) iż wielka jest różnica między tym, co się czyni z miłości, a tym, co wdzięczność dyktuje.
  • Postać: Don Quijote

Ż

• Żarty i dowcip (…) nie są udziałem tępych umysłów.
  • Postać: piękna Łowczyni – księżna

• Żona prawowita nie jest towarem, który raz kupiony można oddać, wymienić lub odstąpić; małżeństwo to zdarzenie nieodwracalne, trwa tak długo jak życie: jest to pętla, którą gdy raz włożysz na szyję, w węzeł gordyjski się zamienia, ani go rozwiązać nie można, póki go nożyce śmierci nie przetną.
  • Postać: Don Quijote