Papusza

Papusza (właśc. Bronisława Wajs; ur. 1908 lub 1910, zm. 1987) – poetka pochodząca z grupy etnicznej Polska Roma, pisząca w języku romskim.

Wypowiedzi

Duża woda już w moim życiu przepłynęła. Mieniło się w niej raz dobro, raz zło. Zła więcej. Szczęście było, ale mało. Co to jest szczęście? Spokojnie żyć w świecie, pracować sobie, uczciwie. I jeszcze wolność mieć. Nie być zależne od jakichś wielkich zakrętasów. Tak jak kiedyś. Gdzie chciał, to pojechał, gdzie chciał, konika popasł. To było szczęście.
- Źródło: Angelika Kuźniak, Papusza, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013, ISBN 9788375365016, s. 182.

Mnie ten Gorzów zjadł. Benzyna dusi, powietrze złe. Dobre ludzi dali mieszkanie, ale wziąć słowika w klatkę zamknąć, to on wszystko traci. Choć pięknie śpiewa, to jemu jest smutno. I te ściany takie ciężkie nade mną. A ja cygańska córka, las mi zdrowie daje. Jechałam taborem, to czułam się jak królowa Bona. Do mnie należeli perły rannej rosy. Moje były gwiazdy złote. Dziś co we włosy wplotę? W majowym słońcu jagody zbirałam, czarne jak łzy cygańskie. Na gałązkach się huśtałam. Żyłam wodnym szumem i jego srebrzystym dźwiękiem. Śpiewać nauczył mnie wiatr, ruczaje płakać. A jak lipy kwitły, to aż mnie zatykało, tak miód było czuć. W górach też cudnie. Jechalimy potokiem, pienił się, skakł, chodził po kamieniach, w deszczu groźniał, rozlewał się, wszystkich nas potopić chciał. Cyganka zejszła z wozu na drogę i tańczyła. Czemu? Bo jej radość była. Kawałek chleba suchego ugryzła, wody się napiła i była szczęśliwa. Z gołymi ręcami jechał człowiek po świecie. Czasem tylko coś pomieniał, parę groszy wziął. Wywróżył. I szedł dalej za tym chlebem żebraczym. Po pięćdziesiąt wozów jeździło u nas. Polskę znam od końca do końca. To wszystko nie można wydrężyć ze serca. Ale kto to zrozumi? Może tylko ci, co lubią przyrodę, świat, stare dawne życie przepamiętują w sobie.
- Źródło: Angelika Kuźniak, Papusza, op. cit., s. 21, 24.

Nocą przychodzą do mnie gila, piosenki. Z lasu przychodzą. Zlatują się wesołe jak stado wróbli. Dręczą, dzwonią, wołają. Raz śpią ze mną, a raz spać nie dają. Między jedną a drugą słyszę cygańską muzykę, skrzypki, arfy, gitary, kastalety. I ja wtedy tańczę. Tańczy Cyganka jak liść na wietrze, jak dym z ogniska, jak słońca promyk wesoły, gorący. I nagle wszystko przepada w ciszy, a ja płaczę i tu mnie boli, pulsy… Doktór powiedział, ażeby ja nigdy już wierszy nie pisała. Zabronił mi przyjmować te piosenki w domu, bo mnie zabijają. Tylko gdzie się przed nimi schowam? Prawdę powiedzieć, ja jestem zadowolniona, jak przychodzą. Od razu cały tabor stoi mi przed oczami.
- Źródło: Angelika Kuźniak, Papusza, op. cit., s. 24–25.

Są poety, są wiersze śliczne, baśnie zachwycające, ale ja niczym nie jestem. Nauki żadnej nie posiadam, żadnej szkoły. Co może powiedzieć stara Cyganka podobna do prawdziwka zapomnianego w jesiennym lesie? Jestem dziewczyna biedna, spod krzaku. Nerwowa, duszę mam malutką. Jestem zwyczajny człowiek, może gorszy od wszystkich.
- Źródło: Angelika Kuźniak, Papusza, op. cit., s. 20.

Urodziłam się 30 maja 1910 r.… Byłam jedna u matki. Bardzo chciałam się uczyć czytać, ale rodzice nie dbali o mnie. Ojczym był pijak, w karty grał, matka nie miała pojęcia, co to nauka i czy trzeba, czy nie, dziecko uczyć. I mamusia miała swój kłopot z ojcem, że był pijak, jak dziś jeszcze jest i do śmierci tak będzie. Otóż to dziecko skąd mogło się uczyć? Takie dziecko dobrze się chowało samo. Prosiłam dzieci, co chodzą do szkoły, ażeby mi pokazały jakie parę liter, i tak było. Potem coś ukradłam i nosiłam im, żeby mnie uczono i tak się nauczyłam abcd i tak dalej. Blisko mieszkała sklepikarka. Łapałam kury i jej dawałam i ona nauczyła mnie czytać. A potem czytałam dużo gazet i różne książki. Czytać umiem dobrze, ale pisać – szkaradnie, bom mało pisała, a czytałam dużo. I tak zostało we mnie na całe życie, aż do dziś. Jestem z tej nauki dumna, pomimo, że nie jestem uczona w szkołach… Że umiem czytać, to Cyganie ze mnie się śmieli i pluli na mnie… co chcieli to mówili na mnie, a ja im na złość czytałam jak najwięcej… Prosiłam rodziców, żeby mię dali do szkoły, ale nie chcieli słuchać o tym, co ja ich prosiłam. Mówili: No, będziesz pani nauczycielka! I dałam spokój z tym i tylko czytałam, czytałam, aż mnie oczy bolały.
- Źródło: Papusza – poetka cygańska, „Przekrój” 1952, nr 383, s. 5.

W lesie wyrosłam jak złoty krzak,
w cygańskim namiocie zrodzona,
do borowika podobna.
Jak własne serce kocham ogień.
- Źródło: Pieśń cygańska z Papuszy głowy ułożona, z książki Mistrz Manole i inne przekłady, tłum. Jerzy Ficowski

Ludowa pieśń cygańska istniała i istnieje. Jej twórcy są nieznani. Papusza to pierwsze nieanonimowe zjawisko w cygańskiej poezji w Polsce. I to zjawisko dużej miary. Zasługuje więc, aby jej poezje zostały przyswojone językowi – wspólnej nam i współplemieńcom Papuszy ojczyzny.
- Autor: Jerzy Ficowski, Papusza – poetka cygańska, „Przekrój” 1952, nr 383, s. 5.

Na podstawie licznych rozmów, jakie z nią prowadziłem, a były to często spotkania wielogodzinne, mogę powiedzieć, że jej mowa przypominała jakąś melorecytację, pełną poetyckich przenośni związanych na ogół z przyrodą. Gdyby w tym momencie przy niej ktoś był i mowę jej zapisywał, bez trudu mógłby zrobić z tego wiersze.
- Autor: Zbigniew Morawski
- Źródło: Angelika Kuźniak, Papusza, op. cit., s. 160.

Pieśni Papuszy korzystają na pewno z wielu wątków i doświadczeń formalnych poezji cygańskiej – ale już noszą cechy indywidualne, stawiające autorkę na progu literatury. Oczywiście najwięcej satysfakcji czytelniczej daje nam w tej lekturze śledzenie owych wchłoniętych elementów bezimiennej pieśni cygańskiej. Dostaliśmy do rąk dojrzały owoc i oto teraz musimy określić gatunek drzewa, z którego spadło, wysokość pnia, rozpiętość konarów i kształt liści. I tu zaskoczenie – bo gdzież w tych pieśniach świecidełka, wróżby, zaklęcia, magiczne obrzędy, tajemnicze księżycowe noce? Nasze pojęcia o folklorze cygańskim okazały się operetkowe. Egzotyka? Tak, jest egzotyka, ale znajdziemy ją tylko tam, gdzie poetka mówi o lesie, słońcu, ptakach. Takiej zażyłości z lasem, jaką wyrażają jej pieśni, nie spotykamy w polskiej poezji ludowej. W zażyłości tej odbija się najbardziej bezpośrednio i dramatycznie obraz życia wędrownego cygańskiego obozu. A że w dobie obecnej ów typ bytowania zanika i niebawem zaniknie zupełni – pieśni te, choć liryczne w swoim wyrazie, nabierają mimowiednie epickiego oddechu.
- Autor: Wisława Szymborska, Pieśni Papuszy, „Życie Literackie” 1956 nr 19, s. 10.

Twórczość Papuszy mogła istnieć tak długo, jak długo żywe były wspomnienia koczowniczego życia. Wraz z ich gaśnięciem gasło też źródło inspiracji poetyckiej, kończyła się twórczość.
- Autor: Andrzej Krzysztof Waśkiewicz, Papusza, „Nadodrze” 1963, nr 6, s. 9.